وزارت علوم،تحقیقات و فناور
دانشجو
لیلا سهیلکیش
نیمسال دوم سال تحصیلی۹۴-۹۳

تعهدنامه
اینجانب لیلا سهیلکیش اعلام میدارم که تمام فصلهای این پایاننامه و اجزاء مربوط به آن برای اولین بار (توسط اینجانب) انجام شده است.برداشت از نوشتهها،اسناد،مدارک و تصاویر پژوهشگران حقیقی یا حقوقی با ذکر مأخذ کامل و به شیوه تحقیقی و علمی صورت گرفته است.
بدیهی است در صورتیکه خلاف موارد فوق اثبات شود،مسئولیت آن مستقیماً به عهده اینجانب خواهد بود.حقوق مادی و معنوی این پایاننامه در مالکیت دانشگاه سوره است و انتشار یا بهرهبرداری کلی از آن با درخواست کتبی و موافقت مدیر تحصیلات تکمیلی دانشگاه سوره و با رعایت امانتداری و حفظ مالکیت اثر میسر میباشد.
استفاده موردی از برخی اطلاعات پایاننامه با ذکر مشخصات آن بلامانع است.

تشکر

لیلا سهیل کیش گرافیک کارشناسی ارشد

چکیده:
پژوهش حاضر به بررسیوتحلیل نقوش تصویری خانه تاریخی عطروش شیراز با هدف بازشناسی مبانی فرهنگی و زیباییشناختی نقاشیهای باقیمانده از خانه عطروش شیراز میپردازد.پژوهش با روش توصیفی- تحلیلی بر پایه اسناد مکتوب و تصاویر بهجای مانده از خانه تاریخی عطروش میباشد و همچنین از روش میدانی و کتابخانهای و از طریق مشاهده مستقیم آثار و تصویربرداری به جمعآوری و تجزیه و تحلیل آثار و نمونههای تصویری مطابق با فرضیههای پژوهش پرداخته میشود.دامنه مطالعاتی ۳۰ تصویر کاشیکاری شده در خانه عطروش مربوط به عصر قاجار و متعلق به تاجری مشهور به عطروش بوده است،در نقاشیهای خانه مجموعهای از مضامین مختلف ادبی،تاریخی و مذهبی تصویر شده است،همچنین نقوش انسانی متعددی که نقش مرد را در اکثر تصاویر شاهد هستیم و نقش زن که جایگاه مفهومی ویژهای را به خود اختصاص داده است. نتیجه پژوهش شناخت کارکردهای گوناگون و شناسایی گونههای مختلف و جایگاه انسان در تصاویر و… میباشد.

کلیدواژه:( ایران،قاجار،عطروش ،تصویر،شیراز)

فهرست مطالب:
مقدمه …………………………………………………………………………………………………………………………………………………….۱

فصل۱)کلیات پژوهش
۱-۱) بیان مساله ……………………………………………………………………………………………………………………………………۲
۱-۲)پیشینه …………………………………………………………………………………………………………………………………………..۲
۱-۳) پرسشهای پژوهش …………………………………………………………………………………………………………………….۴
۱-۴) فرضیه …………………………………………………………………………………………………………………………………………..۴
۱-۵) اهداف تحقیق ………………………………………………………………………………………………………………………………۵
۱-۶) روش پژوهش ……………………………………………………………………………………………………………………………….۵

فصل۲) مبانی نظری پژوهش
۲-۱) زمینههای ظهور و شکلگیری حکومت قاجار …………………………………………………………………………..۶
۲-۲) پادشاهان دوره قاجار …………………………………………………………………………………………………………………۱۰
۲-۳) دوره نخستین قاجار و ارتباط آن با سنتهای پیشین ……………………………………………………………….۱۲
۲-۴) هنر ایران در دوران قاجار ………………………………………………………………………………………………………….۱۴
۲-۴-۱) دوره زند،پیشینه سبک هنری قاجار در سده هیجدهم ……………………………………………………….۱۵
۲-۴-۲) نخستین مقطع سبک هنری قاجار،سلطنت فتحعلی شاه ……………………………………………………۱۷
۲-۴-۳) دومین مقطع سبک هنری قاجار،سلطنت محمدشاه و ناصرالدین شاه ……………………………….۱۸
۲-۵) زمینههای فرهنگی هنر قاجار …………………………………………………………………………………………………..۱۹
۲-۶) نقاشی دوره قاجار ………………………………………………………………………………………………………………………۲۲
۲-۷) مکتب قاجار ……………………………………………………………………………………………………………………………….۳۳
۲-۸) ویژگیهای نقوش تزیینی هنر و معماری دوره قاجار …………………………………………………………….۳۷
۲-۹) مضامین رایج در نقاشی دوره قاجار …………………………………………………………………………………………۴۲
۲-۱۰) تجزیه و تحلیل آثار نقاشی در دوره قاجار …………………………………………………………………………….۴۶

۲-۱۱) دیوارنگاری در دوره قاجار ………………………………………………………………………………………………………۴۷
۲-۱۲) موقعیت طبیعی شیراز …………………………………………………………………………………………………………..۴۸
۲-۱۳) تاریخچه مختصر شیراز …………………………………………………………………………………………………………..۵۳
۲-۱۴) محلات شیراز در عهد قاجار ………………………………………………………………………………………………….۵۴

فصل سوم) یافتههای پژوهش
۳-۱) خانه عطروش …………………………………………………………………………………………………………………………….۵۶
۳-۲) نماهای مختلف خانه عطروش ………………………………………………………………………………………………….۵۷
۳-۳) موقعیت مکانی …………………………………………………………………………………………………………………………..۵۸
۳-۴) ساختمان اصلی شمالی خانه عطروش …………………………………..
………………………………………………..۵۹
۳-۵) بررسی آثار هنری قسمتهای مختلف بنا (کاشیکاری حیاط) ………………………………………………….۶۱
۳-۶) حوضخانه ………………………………………………………………………………………………………………………………….۹۷
۳-۷) ساختمان شمالی …………………………………………………………………………………………………………………….۱۲۹
۳-۸) بررسی تحلیلی داده های پژوهش …………………………………………………………………………………………۱۳۴

فصل چهارم) نتیجهپژوهش
نتیجهگیری ……………………………………………………………………………………………………………………………………….۱۳۵

فهرست منابع
منابع ………………………………………………………………………………………………………………………………………………….۱۳۹

فهرست تصاویر
شکل۱)نمایی از خانه عطروش ……………………………………………………………………………………………………………۵۶
شکل۲) نمای خانه عطروش از روبهرو ………………………………………………………………………………………………..۵۷
شکل۳) نمای خانه عطروش طبقه همکف …………………………………………………………………………………………۵۷
شکل۴) نمای خانه عطروش طبقه اول ………………………………………………………………………………………………۵۷
شکل۵) نمای سردر و ستون جلو خانه عطروش ……………………………………………………………………………….۵۹
شکل۶) نمای سردر ورودی خانه عطروش ………………………………………………………………………………………..۵۹
شکل۷) ستون ورودی …………………………………………………………………………………………………………………………۶۰
شکل۸) پادشاه ساسانی ……………………………………………………………………………………………………………………….۶۲
شکل۹) نادرشاه افشار ………………………………………………………………………………………………………………………….۶۶
شکل۱۰) جنگ رستم و اشکبوس …………………………………………………………………………………………………….۷۰
شکل۱۱) دو شخص در حیاط خانه …………………………………………………………………………………………………..۷۲
شکل۱۲) نبرد رستم و خاقان چین …………………………………………………………………………………………………..۷۴
شکل۱۳) یعقوب و فرزندان ………………………………………………………………………………………………………………..۷۶
شکل۱۴) دو تن از پادشاهان قدیم ……………………………………………………………………………………………………۷۸
شکل۱۵) دو شخص در خانه …………………………………………………………………………………………………………….۸۰
شکل۱۶) یکی از پادشاهان قدیم ………………………………………………………………………………………………………۸۲
شکل۱۷) شخص مجتهد ……………………………………………………………………………………………………………………۸۵
شکل۱۸) به چاه انداختن یوسف ………………………………………………………………………………………………………۸۷

شکل۱۹) پادشاهی یوسف …………………………………………………………………………………………………………………..۸۹
شکل۲۰) فروش یوسف در بازار …………………………………………………………………………………………………………..۹۱
شکل۲۱) سلیمان نبی

علاقه،ترکیببندی سهبعدی،البته در آغاز به گونه آزمایشی،علاقه به نوعی چهرهپردازی را برانگیخت که در ادوار قبل کمتر شناخته و اجرا شده بود.ضمن این که بعضی از چهرهنگاران درباری در دوره صفویه ضمن خلق آثار خود به موضوعات آثار،شخصیت و هویت خاصی بخشیدند و در این زمینه به سلیقه و ذوق شخصی شاهان مختلف نیز متکی شدند،هرچند این هویت بخشی آگاهانه و متکی به ذوق سلاطین به صورت مستقیم نبود.رابطه بین اصفهان و اواخر صفویه و شیراز قرن دوازدهم از نظر هنری چندان شفاف نیست.الگوهای دوران صفویه در دوره قاجار نیز وجود داشت و شیراز نیز از دوره صفوی یکی از مراکز مهم چهرهنگاری به شمار میرفت.شیراز در دوره زندیه شاهد رشد گرایش به تلفیق و ترکیب الگوهای صفوی و چهرهنگاری درباری به سبک اروپایی و ذوق و سلیقه عامیانه بود.هنرمندان عهد زندیه به خاطر تاکید مضاعف بر حجمسازی و پرسپکتیو،ترکیببندی اثر را با واردکردن عناصر تزیینی نظیر مجموعهای از گلهای رنگارنگ بر روی ردای پیکرهها،پارچهها و پرده ها،چارچوبها و کف اطاقها به طور نسبی قابل تامل و دلنشین ساختند به طوری که در راستای همین گرایشات تزیینی بر روی روسری و جامه پیکرهها مروارید و انواع جواهرات را نقاشی کردند.در این میان شنلهای طبیعتگرایانه و زیراندازهای ناتورالیستی در تقابل با پیکرههای خشن بارها بهانه خلق نقاشیهای زیر لاکی آقاصادق و آقانجف بود.در دوره فتحعلیشاه قاجار نیز تغییر سبک عامیانه،ذوق و سلیقه باستانگرایانه و تاثیر هنر اروپا در نقاشی و به ویژه در نقاشی زیر لاکیها که در قلمدانها به کار میرفت،به چشم میخورد.این سبک به ویژه جهان وطنی بود و از ویژگیهای درباری محسوب میشد که در صدد تلفیق و ترکیب سنت و مدرنیته در دوران خود بود.کاربست سایه روشن و رواج فن چاپ در زیباییشناسی نگارگری و نقاشی انقلابی به وجود آورد.در آثار هنرمندانی چون حسینی امامی نگارگر برجسته دربار نوعی التقاط مخصوصاً در تذهیبهای اشعار فتحعلیشاه که شاهکارهای هنری این دوره است میتوان دید.این تذهیبها همچنین شامل تعدادی چهرهنگاری از شخصیتهای درباری از جمله خود فتحعلیشاه است.همین نقاش در سال ۱۸۴۷/۱۲۶۴چهرهای از دوستعلیخان اجرا کرد و در آن عنصری الهام گرفته از منظرهپردازی به سبک غربی گنجاند.همچنین عناصر نقاشی فلاندری و فلورانسی که از هند وارد ایران شد در برخی از پردههای نقاشی به ویژه آثار مهدی شیرازی ظاهر گردید.این گرایش با موفقیت نسبی در دستیابی به قالب و شکلی از چهرهپردازی روانشناختی خلاصه شده است.ذوق و ذائقه عامیانه در آثار دیگر با عنایت هدفدار به موضوعات درباری به نتایج قابل تاملی دست یافت به ویژه زمانی که سبک عامیانه با القائات و الهامات باستانگرایانه تلفیق یافت،چنان که این مسئله در مورد اکثر چهرهنگاری شخصیتهای درباری از جمله چهرههایی از فتحعلیشاه با ریش آشوری صدق میکند نتیجه آن نوعی شیوهگرایی صریح با تمایلات خارجی شد.در واقع زبان ویژه آکادمیک غربی در نتیجه پیوندهای تنگاتنگ با اروپا با آگاهی و شناخت نوخاسته ای از سنت بومی تلفیق و ترکیب یافت و صحنههای روزمره نقاشی متأخر قاجار را که الهام اصیل مردمی و عامیانه خود را کاملاً از دست نداده بود تحت تأثیر قرار داد (همان.۱۳۴).
جیان روبرتو اسکارچیا با اشاره به نقاشی در دوره محمدشاه معتقد است که آثار لوطیعلیشیرازی به عنوان بزرگترین نقاش در این دوره را نباید فراموش کرد.انسجام هنری نقشپردازانه وی در میان معاصرانش تشخص خاصی به او بخشیده است.نقاشیهایی از گلها نشانگر تعادل و توازنی چشمگیر بین سنت نقاشی ایران و زبان ویژه نقاشی دوره ناصرالدین شاه مینویسد:دو عضو از اعضای خانواده غفاری یعنی میرزا ابوتراب نقاش باشی و میرزا ابوالحسن محمدحسنخان نقاشباشی معروف به صنیع الملک ظاهراً نخستین هنرمندانی هستند که آگاهانه در صدد تلفیق و ترکیب سنت نقاشی ایرانی با عناصر و زبان ویژه آکادمیک غربی برآمدند.میرزا ابوتراب نقاش باشی مذهب و نقاش روزنامه وقایع اتفاقیه نخستین روزنامه ایران بود.تجربه میرزا ابوالحسن نقاش باشی از سفرش به رم و پاریس مایه گرفت.او در آن جا به مدت شش سال به مثنیبرداری از آثار استادان اروپایی از جمله رافائل پرداخت.صنیع الملک از نخستین بانیان اولین مدرسه هنرهای زیبا در ایران است ضمن اینکه با پذیرش بی قید و شرط اصول آکادمیک هنر قرن نوزدهم اروپا نشانگر یکی از عوامل مهم خاتمه نگارگری ایران نیز هست.در دربار ناصرالدینشاه که خود یکی از علاقهمندان و خبرگان هنری به شمار میرفت چندین هنرمند دیگر نیز وجود داشتند از جمله میرزاعلیاکبر مزینالدوله که در روزگار ناپلئون سوم در پاریس زندگی میکرد و موسیقیدان و نقاش بود.میرزاعبدالطیف آخرین پدرزن ناصرالدینشاه آقامیرزا اسماعیل جلایر خوشنویس،چهرهپرداز و منظرهپرداز که با رنگهای درخشان سیاه و سفید نقاشی میکرد و میرزا بابا که به دلیل دورنماسازیهایی که در پسزمینه چهرهنگاری های خود انجام میداد شهرت داشت،از دیگر نقاشان دربار ناصرالدینشاه بودند.به این هنرمندان باید شاهزاده مبارک میرزا نقاش قلمدانها را که در نقاشی صحنههای جنگ ماهر بود افزود.میرزا مهدی خان مصور الملک دیگر نقاش این دوره برخی از آثار نقاشی اطریشی را با دقت تمام تقلید میکرد.او چهره محمدعلیشاه را نیز در روز تاجگذاری نقاشی کرد.از هنرمندان نامدار آخرین مقطع هنری دوره قاجار،عضو دیگر خاندان غفاری محمدکمالالملک برادرزاده صنیعالملک بود که بزرگت
رین نقاش جدید کشور و همچنین تأثیرگذارترین آنها بهشمار میرود.محمدکمالالملک در کاشان متولد شد و در پانزده سالگی وارد دارالفنون شد (دارالفنون توسط امیرکبیر در سال ۱۸۵۲/۱۲۶۸ در تهران تأسیس شد).کمالالملک با تک چهرهای که از روی یک عکس کشید توجه ناصرالدینشاه را به خود جلب کرد و پس از آن از حمایت وی برخوردار شد.جانشین ناصرالدینشاه،مظفرالدینشاه نیز از او حمایت کرد.در سال ۴-۱۹۰۳/۲۲-۱۳۲۱ اشتیاق کمالالملک برای ایجاد زبان جدید هنری موجب شد برای مطالعه درباره رنگهای شرقی به عراق سفر کند.او سپس به اروپا رفت و پس از کسب تجربیاتی به ایران بازگشت و مدرسه صنایع مستظرفه را بنیان گذاشت،تقریباً همه هنرمندان آکادمیک معاصر ایران به مدرسه او تعلق داشتند.با توجه به مقدماتی که از زمان صفویه فراهم شده بود نقاشی دوره قاجار حتی زندیه را میتوان مرحله مهمی برای عبور از نقاشی سنتی ایران به شیوه جدید و تکوین یک مکتب تقریباً ایرانی با تلفیقی از سنتهای نگارگری و دستاوردهای هنر غربی دانست.از نظر رویکردهای فرمال نقاشی دوره قاجار بر تصویرکردن پیکرهها و چهرههای انسانی به همراه تزیینات افراطی استوار است.شاید ریشه برخی از این تمایلات در تمایل به عظمت باستانی ایران،بازآفرینی تاریخ و فرهنگ درخشان ایرانی و معرفی قدرت و شکوه دربار قاجار باشد (همان.۱۳۷).
افزودن برخی از عناصر تزیینی به پیکرهها به ویژه جواهرات گوناگون و بهرهگیری از نقش و نگاره ها،بهرهگیری از شیوه فرنگیسازی،غلبه با رنگهای گرم،اجرای دورنماها و درختان و آسمان در پس زمینهها،تمایل به تقارن ساختاری و جایگزینی اکثر پیکرهها در میانه تابلو،استفاده محدود از سایه روشن و حجمنمایی،سایههای نرم و ملایم در چهرهها و ابروهای به هم پیوسته از ویژگیهای نقاشی دوره قاجار است.اگر چه هنرمندان قاجار به استفاده از پرسپکتیو اشتیاق داشتند اما هرجا که ضرورت ایجاب کرده است بر اساس تشخیص خود از این قاعده صرف نظر کردهاند.همچنین در نقاشیهای دوره قاجار،اشیاء و عناصر طبیعی در توصیفی خیالی از ویژگیهای واقعی خود فاصله میگیرند.بهره گیری از خطوط مرزی در محاطکردن اشکال به عنوان ابزاری برای برجستهنمایی به جای سایه پردازی و تمایل به میثاقهای استعاری و وقار افراطی ظاهری و چهرههای تقریبا ثابت و قراردادی از دیگر خصوصیات نقاشی این دوره است.در نقاشی دوره قاجار کمال و اعتبار پیکرهها از طریق خیال پردازی و بهرهگیری فراوان از ذهنیت نقاش و اتکا به علاقه و تمایل حامی اقتصادی اجتماعی او شکل گرفتهاند.خیالپردازی که علی رغم وسوسه استفاده از آموزههای غربی همچنان نفوذ خود را مبنی بر رعایت قوانین سنتی بر هنرمند دوره قاجار حفظ کرده است.برآیند چنین تلفیقی که نوعی تکرار تاریخ در هنر ایران به شمار میرود وام گرفتن از بعضی جنبههای هنر بیگانه غرب و نوعی ایرانیزه کردن آثار نقاشی است.علی رغم علاقه به ارائه طبیعت بی جان و فیگورهای انسانی،پرسپکتیو،اجرای نوانسهای رنگی و محو کردن رنگها در یکدیگر به شیوه نقاشی کلاسیک غربی و اصولاً مظاهر نقاشی کلاسیک که نقاش ایرانی دوره قاجار به عنوان شیوههای نوین به آنها پی برده بود اجرای نقوش تزیینی دیگر در فریمهای فراوان دیوارها،شتاب زده،ساده،بدون طراحی و محاسبه جدی و بدون توجه کمپوزیسیون کلی کار و صرفاً برای پرکردن فضاهای خالی صورت گرفته است (همان.۱۴۱).
خاندان قاجار در سال(۱۲۰۹ ه.ق) با تاجگذاری رسمی آقامحمدخان پادشاهی خود را در سرزمین ایران آغاز کرد.سلطنت صد و سی و پنج ساله قاجار یکی از پرفراز و نشیبترین دورانهای ایران به شمار میرود.طی این دوران ایران شاهد تحولات عمیقی در کلیه شئون زندگی فرهنگی،اجتماعی و سیاسی بود.تحولات عظیم اجتماعی و سیاسی این دوران اثرات عمیقی بر هنر گذاشته و از این طریق نقاشی نیز به نوبه خود دچار تحولات سیاسی گردید.اگر بگوییم هنر نقاشی در آغاز دوران قاجار از مکتب نقاشان دوران زندیه الهام میگرفته و در اواخر دوره قاجار سرچشمه مکتب زندیه را محو کرد و خود جانشین آن شد سخنی به گزاف نگفتهایم (سهیلی.گلستان هنر.۱۳۵۱).
یکی از اثرات سوء این دگرگونی این بود که نقاش خلاقیت خود را از دست داد و صرفاً به تقلید آثار غربی پرداخت.تنها هنر نقاشی،ایرانی کردن سوژه و موضوع نقاشیها بود.در همین بازه دیماند در قرن ۱۸ میگوید:نقاشی در ایران رو به انحطاط رفت،هم نقاشی دیواری و هم نقاشی مینیاتور به پستترین درجه تنزل کرد.عدم آشنایی به تکنیک صحیح نقاشی غرب باعث شد تا سایه روشنها بسیار ابتدایی و خام جلوهگر شود.عدم رعایت تناسبات صرفاً در سایه روشنها خلاصه نمیشود بلکه طرح و نقش انسانی نیز خاصه اگر تخیلی باشد به طور مطلق فاقد ثبات صحیح و معقول است.آنچه در جهان به نقاشی قاجار معروف شده است در واقع نه با آغاز سلطنت آقامحمدخان در سال (۱۲۰۰ ه.ق) بلکه با دوران پادشاهی کریم خان زند چهل و چند سالی زودتر شروع میشود.بین آثار نقاشان زند و قاجار مرز هنری مشخصی وجود ندارد.هر چند که بین آثار آنان و آثار هنرمندان مکتب بزرگ قبلی نقاشی صفوی تفاوتهای قابل ملاحضهای وجود دارد.بهترین نقاشان دربار کریمخانزند بعداً از شیراز به تهران رفتند و هسته مرکزی هنرمندان دربار قاجار را تشکیل دادند و در واقع در هر دوران زند و قاجار کار کردند (دیماند.راهنمای صنایع دستی).
اولین نکتهای که در بررسی نقاشی قاجار به چشم میخورد کثرت پردههای رنگ و روغنی به اندازه های نسبتاً بزرگ است.استفاده از رنگ و روغن در قدیم در ایران مرسوم نبود و از ق
رار معلوم برای نخستین بار در دوران صفویه در قرن یازدهم از طریق نقاشان اروپایی به ایران رسید.ولی مدتی شاید حدود یک قرن طول کشید تا این شیوه میان نقاشان ایران رواج یافت و کم کم از شیوههای دیگر نقاشی جلو افتاد.در هنر قاجار نقاشی رنگ و روغن،نقاشی زیر لاکی (قلمدان سازی) و میناکاری متداولترین انواع نقاشی از لحاظ استفاده از مصالح و تکنیک هستند.در نقاشی قاجار میتوانیم اندک اندک تاثیر نقاشی غربی را مشاهده کنیم و این تأثیر هر چه به اواخر دوران قاجار نزدیک میشود شدت میگیرد.در دوران قاجار شاهد تحولات بسیاری در عرصههای مختلف اجتماعی و فرهنگی هستیم که اوج آن انقلاب مشروطیت است.هنر نقاشی و تصویرسازی نیز از این تغییر و تحولات دور نمیماند.تغییر و دگرگونی بنیادین در بسیاری از زمینهها،در هنر نقاشی و تصویرسازی،در این دوران آغاز میگردد.احداث چاپخانه و تولید کتاب با روش چاپ،تولید نشریات و روزنامهها،تحکیم نقاشی اروپایی،تغییر تدریجی نظام آموزش،تأسیس دارالفنون،ورود و توسعه هنر عکاسی،رواج نمایش و سینما و در نهایت تجدد در همه شئونات زندگی،مهمترین عوامل

تمدن غرب به دستاورد منسجم،درخشان و منطقی دیگری نینجامید.در این میان عدم فراهم ساختن زمینههای لازم برای تغییرات اساسی در جامعه،فرصتطلبی بسیاری از صاحب منصبان،شیفتگی و حیرانی در مقابل غرب به جای برخورد سنجیده و هوشمندانه و عدم اهتمام جدی دولتمردان به تغییرات اساسی و ضروری در شئونات مختلف جامعه را نیز باید به دلایل ذکر شده افزود (گودرزی.۱۳۸۸٫۳۰).
هنرمند دوره قاجار همچون سیاستمداران و دولتمردان آن دوره در برابر هجوم تمدن جدیدی که مظاهر آن حتی گاه در حد سوغات و هدایا به داخل کشور وارد میشد نتوانست صورت کلی فرهنگ خود را حفظ کند و به ناچار بعضی از اجزای منفک شده از اصل را نگه داشت و بیآنکه به نامتجانس بودن این اجزا بیندیشد در کنار اجزایی از فرهنگ و تمدن غرب قرار داد.در این میان گرتهبرداری از فرهنگ و تمدن غرب به شکل ظهور برخی از آداب سطحی و افراطی گاه به شکل استفاده از لباس خاص،کلاه و کراوات و اصطلاحات فرنگی،در ابتدا اصطلاحات فرانسه،خود را نشان میداد. هرچند نگاه و برخوردهای برخی از چهرهها را در این نظام مانند امیرکبیر،قائم مقام فراهانی و حتی عباسمیرزا باید استثنا دانست.بر این اساس دوره قاجار باورهای متفاوت و گاه متناقضی را درون خود جای داده است،نقاط و مواد قابل تأملی مانند نگاه نوستالژیک و رقابتجویانه با صفویه اما از منظری اشرف منشانه،تظاهر به تمدن با بهرهگیری از مظاهر و دریافتهای سطحی از غرب و دهها عوامل دیگر فضایی نسبیگرا در دوره تقریباً طولانی حکومت قاجار فراهم ساخت و هنر این دوره را نیز از خود متأثر کرد که بیش از هر چیز وجه میانمایگی و پریمیتیف آن قابل تأمل است.هرچند این گونه نیست که هنر قاجار به دلیل مقوله میان مایگی به طور کلی هنری سخیف باشد بلکه پریمیتیف بودن آن هم معمولا دلنشین و صمیمانه است،ضمن این که مواردی مانند نوآوری،کوشش برای تنوع و برخی از ویژگیهای هنر فاخر به صورت جرقههای کوتاه و کوچکی در زوایای پیدا و پنهان آن قابل مشاهده است که به صورتی بسیار کوتاه و کم وسعت چشم را خیره میکند اما به سرعت نیز فرو مینشیند (همان.۳۱).
آشنایی ایرانیان با شرایط اقتصادی،اجتماعی،سیاسی و فرهنگی اروپاییان که ازدوره صفویه آغاز شدهبود در ابتدای حکومت قاجاریه به دلایل زیر گسترش بیشتری یافت:
۱- توجه بیشتر کشورهای اروپایی به ایران برای دستیابی به منافع سیاسی و اقتصادی.
۲-رفت و آمدهای اروپاییان به دربار فتحعلیشاه و عباسمیرزا برای دستیابی به منافع مختلف.
۳-فرستادن نمایندگان و مأموران رسمی دولتی و اعزام عدهای بهعنوان دانشجو برای کسب علوم و فنون به اروپا
۴-وقوع جنگ میان ایران و روس و شکست دولت و ارتش ایران (ذکاء.۱۳۷۶٫۲۶).

۲-۶) نقاشی دوره قاجار
پس از ناآرامیهای متعدد در ایران در دوره آرامش سلطنت شاهعباس اول تقریباً ۱۰۲۷ هجری شمسی دربار صفوی هنرمندان برجستهای را به خود جلب کرد.دوره اوج و شکوفایی هنر ایرانی در همه ابعاد خصوصاً معماری و تزیینات آن به همین دوره حکومت شاهعباس اول مربوط است.اما پس از مدتی خلاقیت و حتی صناعت هنری رو به سستی گذاشت و صفحات کتابهای نفیس از نقاشیهای پرکار و پر خرج مجلل خالی شد و اگر چه آثاری در خور توجه نیز خلق میشد اما این آثار اغلب خالی از خلاقیت بود و اصولاً از موضوعات و حتی ترکیببندیهای قدیمی تقلید و گرتهبرداری میشد و آن چه کم کم رخ نمود یکنواختی و تکرار در اجرا بود.اما بعضی از تغییراتی که در این دوره روی داد خود زمینهساز جریانهای بعدی هنری تا قرن سیزدهم شد.یکی از این تغییرات و تحولات،انتقال نقاشی از صفحات کتابها به دیوار و حتی دربهای ساختمانها بود.این تحول که رضاعباسی در آن سهم عمده ای داشت باعث گردید که قطع آثار نقاشی در محدوده صفحات کتاب نمانده و نقاشی برای خودنمایی هر چه بیشتر به سطحی وسیع قدم گذارد.بدیهی بود که این اجراهای در قطع بزرگ با تکنیکهای متداول و مواد قدیمی امکان پذیر نبود،این شیوه منسوب به رضاعباسی تقریباً تا آخر قرن یازده و اوایل قرن دوازده همچنان پیگرفته شد و شاگردان او این شیوه را ادامه دادند.با مرگ شاهعباس اول جانشینان نه چندان لایق او امور را در دست گرفتند و کم کم فرنگیسازی که خود دربار مروج آن بود شدت یافت و کسانی همچون علیقلیبیکجبهدار و خصوصاً محمدزمان این حرکت را تسریع کردند.با هجوم افغانها به ایران و خونریزی و نابودی اقتصاد و فرهنگ و هنر کشور،مکتب اصفهان به دنبال مکتبهای هرات،تبریز و قزوین که پیشتر به خاموشی گراییده بودند رو به افول نهاد،اما در طول سال های ۱۱۲۵ تا ۱۱۳۵ صرف نظر از بیست سال حکومت کریمخان زند،ناامنی و خونریزی و مبارزه میان مدعیان سلطنت اساس علم و هنر و اقتصاد کشور را به نابودی کشید.اما در همین وضعیت نقاشانی چند همچون محمدباقر و آقاصادق که توانستند در چنین شرایط نابسامانی کار کنند و به حیات خود ادامه دهند سنگ بنای مکتب زندیه را بنا کردند.کم کم با تثبیت حکومت کریمخانزند شیراز به عنوان پایگاهی برای فعالیتهای هنری نقاشان دیگری را چون علیاشرف،محمدصادق و میرزابابا به خود جلب کرد و همین مسأله باعث شکوفایی هر چه بیشتر مکتب زندیه شد.پس از مرگ کریمخان زند طی مدت کشمکش و دوره اقتدار آقامحمدخان با شروع به قدرت رسیدن باباخان برادرزاده آقا محمدخان و خصوصاً فتحعلیشاه نقاشی ایرانی مجدداً شروع به گسترش و پیشرفت نمود.تمایل فتحعلیشاه برای به تصویر کشیدن چهره و اندام خود و نزدیکان و درباریان دوره پر رونقی را در نیمه اول
قرن سیزدهم برای نقاشی فراهم ساخت.اما آثار نقاشی قرن دوازده و سیزده ترکیبی از فضای ایرانی و فرنگی است و البته بیشتر ایرانی است تا غربی.در این آثار با توجه به تخیل و غنای شاعرانه آثار،روح ایرانی آنچنان حضوری قوی دارد که مایههای فرنگی در مقابل آن رنگ میبازد،هر چند که برخی بر این باورند که در این دوره استفاده از مایهفرنگی نیز باعث تازه شدن جسم نیمه جان نقاشی ایرانی و دمیده شدن روح تازهای در آن شد.ضمن این که استفاده از شیوهفرنگی در دوره فتحعلیشاه با ویژگیها،محدودیتها و در مجموع چهارچوبی است که هنرمند در آن حرکت میکند مانند رواج آثار مذهبی مسیحی و شمایلهای مربوطه،حضور حیوانات و همچنین رعایت سه بعدنمایی به میزان کم و محدود.در این شیوه حتی در مواردی که سایه روشن و حجمپردازی اهمیت زیاد دارد،در اجرای سایه روشن به حداقل اکتفا میشود و رنگها در بسیاری از موارد تخت گذاشته میشوند.حتی اگر شبیهسازی را به عنوان یکی از ویژگیهای آثار نقاشی اوایل قرن سیزدهم البته آثار کلاسیک اروپایی به حساب آوریم،نقاشیهای این دوره کاملاً با صاحبان آنها شباهت ندارد و جز در مواردی که چهره یک ویژگی اختصاصی داشته است مانند خال گوشه لب فتحعلیشاه و یا ریش دراز او،نه تنها شباهتی در میان نیست بلکه بر عکس همه چهرهها شبیه یکدیگرند.در عوض به جای شباهتسازی فرنگی نقاش سعی میکرد که چهرهها را تا حد ممکن با ویژگیهای زیبا زمینی ارائه کند و به همین علت است که در این نقاشیها صورت زنان و مردان جز در ابروان به هم پیوسته زنان و ریش و سبیل مردان فرق چندانی با هم ندارند.از دیگر ویژگیهای مهم نقاشی قرن دوازده و خصوصاً سیزده رشد و گسترش نقوش تزیینی نسبتاً مدرنیزه شدهای است که تقریباً همهجا و روی همه چیز را فرا گرفتهاند و اغلب از زمینه به شیوه سنتی برخاسته و بر روی لباس شخصیتها و عناصر مربوط به آنها می نشینند.قطع آثار قرن دوازده و سیزده معمولاً از یک متر بیشتر است زیرا آثار برای نصب بر دیوار که تا زمان ناصرالدینشاه چندان معمول نبود ساخته میشد.حتی به دلیل اینکه اغلب نقاشیها در طاقچه ها نصب میکردند بالای این آثار به شکل همان طاقچهها هلالی است.بنابراین در بسیاری از موارد همین قطع و فرم کار بخشی از ترکیببندی کار را تعیین میکرد.در موضوعات آثار این دوره کمتر نشانی از انسانهای طبقه غیرمرفه و غیر اشراف میتوان یافت و این آثار جز افسانه و اسطوره خصوصاً لذات دنیوی و بهشت زمینی و بی دردی چیزی را برنمیتابد.در آثار نقاشی این دوره اهمیت سبک یا مکتب جایگزین فرد میشود و به این ترتیب است که هیچ فرد معین و مشخصی حتی اساتیدی چون کمالالدینبهزاد یا رضاعباسی و محمدزمان به قصد دگرگونی مکتبهای نقاشی دوره خود کار نمی کند و وابستگی شدید اسلوب شاگرد به استاد آنچنان محکم است که انقلاب بنیانی در سطحی وسیع چون تفاوت ظریف و فنی و غیر محسوس برای همه اتفاق نمیافتد زیرا اغلب تحول شخص به عمری بیش از هفتادسال نیاز دارد.از دیگر ویژگیهای نقاشی قرون دوازده و سیزده جایگزینی افراد در کمپوزیسیون تابلو بر اساس مراتب و درجه آنهاست.بدینترتیب که شخصیت اصلی در مرکز قرار گرفته و اندازه پیکر او کمی بزرگتر از شخصیتهای دیگر تابلو کشیده میشود.در این نوع نقاشی چهرهسازی نیز دگرگونی یافته و چشم درشتتر و طبیعیتر و ابروها بسیار پهنتر کشیده می شوند.فرم لبها طبیعیتر شده و چهرههای زندهتری ساخته میشود.اما این چهرهها همچنان بدون حالات عاطفی باقی میمانند و دستها نیز به شیوه کهن و بلکه ناشیانهتری ساخته میگردد.هر چند تزیینات در این آثار نقش بسیار مهمی بر عهده دارند اما نقوش آشنا و تکراری اسلیمیها و ختایی ها،لچک و ترنج و حاشیه و شمسه،جای خود را به بته جقههای ترمه،گلهای کوچک محمدی و رز تکرارشونده میدهند.بنابراین در یک جمعبندی باید گفت که نقاشی قرون دوازده و سیزده ایرانی با بهرهگیری وسیع از سنتهای نقاشی قرن یازدهم و ترکیب سنت منظرهسازی اروپایی با ترکیب یا مجلسبندی،متقارن و یکنواخت و رنگشناسی ممتاز ایرانی و انتخاب روش سادهگرایی در پرداخت سایه و روشن و حجم سازی،استفاده از پرسپکتیو در ساختمانها،مناظر و اندام شخصیتها و در مجموع افزودن برخی عناصر تزیینی شیوه جدیدی است که توسط نقاشی ایرانی پا به عرصه هنر می گذارد.آثار نقاشی این دوره با بهرهگیری از سنتهای سده پیشین و ترکیببندی منظرهپردازی و شمائلسازی اروپایی با نوعی مجلسبندی یکنواخت و قرینهسازی،همچنین درک خاص هنرمند ایرانی از رنگ و سادهسازی در پرداخت حجمسازی و سایهپردازی و اکتفاکردن به حداقل پرسپکتیو و بهره گیری،اغلب افراطی در تزیین آفریده شدهاند (گودرزی.۱۳۸۸٫۱۳۳).
روبرتو اسکارچیا درباره هنر دوره قاجار با تأکید به این که هنر این دوره تداوم مستقیم هنرهای دوره های بلافصل قبلی نبود بر این باور است که هنر دوره قاجار نشانگر مشخصهها و ویژگیهای بنیادی از جمله جدایی روز افزون فرهنگ ایرانی از سنت عظیم اسلامی در نتیجه پیروزی تشیع و رقابت با امپراطوری عثمانی،ورود روز افزون عناصر هنر مردمی و عامیانه از یک طرف و وابستگی رشد یابنده به تأثیرات هنر غربی از طرف دیگر است.هنر این دوره با این که از نظر کیفی در سطحی پایینتر از هنر ادوار پیشین قرار داشت و از حیث شکوه و عظمت قابل مقایسه با آن نبود اما ویژگی هویت و شخصیت مستقلی را به نمایش گذاشت.در دوره قاجار هنرمندان ایران در پی امکانات بیانی جدیدی بودند ولی نتیجه این اختلاط و التقاط میان باورهای شرقی و ایرانی و تمنای
اقتباس و تقلید از فرهنگ و هنر غرب به صورت آگاهانه و ناخودآگاهانه،نقاشی محافظهکارانه فئودالی و اشراف مآبانه درباری بود که در فرهنگ باورهای پادشاهان و امرا و دولتمردان قاجار وجود داشت و به ساحت خلق آثار هنری ورود پیدا میکرد.همین تلفیق در زمینه هنر در تلاش برای ایجاد نوعی سبک تقریباً رئالیستی متجلی شد.ضمن اینکه قراردادهای منظبط و سرد آکادمیک نیز حضور سنگین خود را تقریباً در نقاشی قاجار نشان داد.البته برخی از عناصر جدید رئالیسم مردمی و عامیانه در چهرهنگاری های متعدد نادرشاه در دوره افشار نیز آشکار است.در چهرهپردازیهای شاهان دیگر نیز نوعی بداهه کاری ابتدایی به چشم میخورد که در تقابل چشمگیر با مدلهای قراردادی است.در همین دوران نقاشیهایی از گلها و پرندگان که از زمان نادر به بعد از علاقه و حمایت قابل اعتنایی برخوردار شد رواج یافت و با آثار عاشقانه،پرترهسازی و طبیعتگرایی در دوره قاجار ادامه یافت.در دوره زندیه اجرای ولایتی و محلی و توسعهنیافتگی در عرصه ساختار،نوعی ویژگی و کیفیت میانه به نقاشی بخشیده است.گرایش و

ر ایران کمکم تأثیر گذاشت، اما بعضی از سنتهای پایدار بویژه در نقاشی بهجا ماند. مکتب نقاشی قاجار از دوره زند شروع شد و تا دوره قاجار و کمی پس از آن امتداد یافت. این شیوه به عنوان سبکی منسجم و مکتبی متشکل در نقاشی ایران ازجایگاه ویژهای برخوردار است که همه ویژگیهای موضوعی و کاربردی یک مکتب نقاشی را دارد. این شیوه بیشتر از تلفیق ویژگیهای هنر نقاشی سنتی ایرانی با عناصر و شیوههای نقاشی اروپایی شکل گرفت. هرچند آثاری نزدیک به این شیوه از دوره صفوی در ایران تاحدی مرسوم بود و فرنگیسازی نامیده میشد، اما ابتدا در دوره زند و در ادامه آن در دوره قاجار شکل مشخص خود را یافت.
خانه آقای حاج محمود عطروش معروف به منزل محمدعلی فیروزآبادی از زیباترین خانههای قدیمی دوره قاجاریه در شهر شیراز میباشد.در ورودی آن در دالان قراردارد و به مغرب باز میشود.این خانه قدیمی شامل یک رشته ساختمان در سمت شمال و یک رشته ساختمان در سمت مغرب میباشد. دیوار جنوبی و شرقی و نمای ساختمان شمالی کاشیکاری است و تابلوهای نفیس کاشیکاری مربوط به دوره قاجاریه در دیوار جنوبی و شرقی و حوضخانه آن نصب گردیده که از بهترین نمونه کاشیکاری هفت رنگ دوره قاجاریه محسوب میگردد.
ساختمان شمالی دوطبقه است و درگوشه شمال شرقی آن ده پله سنگی یکپارچه نصب شده که حیاط را به ساختمان مربوط میسازد،درگوشه شمال غربی نیز راهرویی تعبیه شده که به وسیله پلکان به کفشکن غربی ساختمان مربوط میشود.در زیر ساختمان شمالی حوضخانهای تعبیه و درطرفین حوضخانه دوگوشواره دیده میشود. حوضخانه کاشیکاری است و کاشیکاری آن نوع مخصوصی است که به کاشی خاتمسازی معروف است.ازاره گوشههای طرفین حوضخانه نیز کاشیکاری زیبای خاصی را دارد،ازاره سنگی بنا در سمت شمال و مغرب با ارتفاع ۵/۲ متر از قطعات سنگ یکپارچه تهیه و نصب گردیده است.
خانه عطروش ازنظر شکل و فرم کاشیکاری جالب و منحصر به فردی محسوب میشود، منزل مذکور از نظر نقاشی و رنگ و روغن بر روی چوب، گچ، تابلوهای کاشیکاری، آجرکاری باید از نمونههای جالب هنری دوره قاجاریه محسوب داشت. ساختمان شمالی شامل یک تالار اصلی در وسط و دوگوشواره در طرفین آن در طبقه فوقانی و یک حوضخانه و دوگوشواره در طرفین آن در طبقه زیر میگردد که آنها را مورد بررسی قرار خواهیم داد.
در این پایاننامه با توجه به مبانی زیبایی شناختی هنر قاجار به بررسی آثار هنری قسمتهای مختلف بنا شامل کاشیکاری دیوارهای حیاط و تابلوهای نقاشی پرداخته میشود.

۱-۲) پیشینه پژوهش
پایان نامهای در مورد خانه عطروش کارنشده است ولیکن چون مربوط به دوره قاجار میباشد درباره قاجار مطالبی موجود میباشد، مثلا در زمینه نقد زیباییشناسی دوره قاجار توسط بهنام جلالی جعفری و درباره تاریخ و تمدن فرهنگ ایران احمد تاج بخش و یا سیدمحسن جوادی درباره هنر دوره قاجار و همچنین شاهرخ مسکوب درباره هنرنقاشیایران مطالبی را به ثبت رساندهاند. همچنین یعقوب آژند برروی نقاشان قاجار کارکرده است.جیان روبرتو اسکارچیا درباره هنر زند و قاجار،شیلا کنبای درباره نقاشی ایران کتاب دارند ولی درباره خانه عطروش هیچ نوشته مکتوبی دردسترس نمیباشد.

۱-۳) پرسشهای پژوهش
۱-با توجه به شرایط اجتماعی و فرهنگی خانه عطروش در زمان قاجار، نقاشیهای آن از چه ساختار و ماهیت فرهنگی و زیبایی شناختی برخوردارند؟
۲-عناصرتصویری نظیر نقش انسان درنقاشیهای خانه عطروش به چه شکل است وچهجایگاهی دارند؟

۱-۴) فرضیه
۱- آثار تصویری خانه عطروش بنا به ماهیت و کارکرد فرهنگی و اجتماعی خود درانواع متعدد با مضامین مختلفی کارشدهاند که همه آنها از نوعی ساختار زیباییشناختی مشابه و درعینحال هرکدام ازآنها مطابق باهدفی که دنبال میکنند از ویژگیهای خاص سبکشناختی مختص به خود برخوردارند.
۲- در نقاشیهای خانه عطروش گونههای متعدد انسانی،گیاهیو حیوانی دیده میشود که در این میان انسان ازجایگاه برجستهای برخوردار است به ویژه تصویرزن جایگاه خاصی را درنقاشی ها به خود اختصاص میدهد.
۱-۵) اهداف تحقیق
تحلیل ویژگیهای زیباییشناختی آثار نقاشی باقیمانده در خانههای تاریخی شیراز
شناسایی نقش و جایگاه نقاشی در زندگی اجتماعی جامعه قاجار
شناخت رویکردهای گوناگون به هنر در دروان قاجار

۱-۶) روش پژوهش
روش پژوهش توصیفی ـ تحلیلی است. پایه پژوهش از این نظر برپایه اسناد مکتوب و تصاویر بهجای مانده از خانه تاریخ عطروش مورد بحث قرار میگیرد.رویکرد توصیفی کمک میکند تا فرآیند تحول نقاشی ایرانی در نقاشیهای خانه عطروش مورد بررسی قرارگیرد وماهیت تحلیلی آن در جستجوی علل و چرایی و همچنین بررسی ویژگیهای زیباییشناختی و سبکشناختی نقاشیهای خانه عطروش میپردازد.روش اصلی و پایه گردآوری اطلاعات در این پژوهش به صورت کتابخانهای میباشد که مطابق با متغیرهای اصلی پژوه هرکدام مورد بررسی قرار خواهندگرفت، لیکن به منظور بررسی و تبیین مصداقهای مورد مطالعه قرارگرفته شده ازروش میدانی و ازطریق مشاهده آثار به جمعآوری و بررسی نمونههای تصویری مطابق با فرضیههای پژوهش پرداخته میشود. درروش کتابخانهای با مراجعه به بانکهای اطلاعاتی و کتابخانهها مطالب مرتبط به متغیرهای اصلی مطالعه میشوند. درروش میدانی هم باتوجه به آثار نقاشی بهجای مانده در خانه عطروش به روش مشاهده مستقیم به تجزیه و تحلیل آثار پرداخته میشود.در واقع روش گردآوری مطالب روش ترکیبی است یعنی در آن از روشهای ک
تابخانهای، تعریفی، توصیفی، مقایسهای استفاده میشود.

مبانی نظری پژوهش

۲-۱) زمینههای ظهور و شکلگیری حکومت قاجار
درک ظهور و بروز هرگونه فرهنگ،هنر و نوع جهتگیری،بهرهگیری ازعناصر و حتی رنگ درآثار هنری،توجه به مضامین و مفاهیم وحتی استفاده ازنمادها به شناخت این نوع زمینههای اجتماعی- سیاسی وابسته است.از زمانیکه امویان قدرت سیاسی را درجهان اسلام بهدست گرفتند،ایرانیان بهتدریج دریافتند که اسلام وتعالیم آن که قلبهای آنان راتسخیر کرده بود،باعملکرد حاکمان اموی تفاوتهای آشکاری دارد.به همین دلیل تلاش برای کسب استقلال سیاسی را آغازکردند.ایرانیان در مسیر کسب استقلال سیاسی نقش تعیینکنندهای در برافتادن حکومت اموی داشتند.با رویکارآمدن عباسیان وروشنشدن ماهیت غیراسلامی و رفتار تبعیضآمیز آنان،باردیگر تلاش برای کسب استقلال سیاسی ادامهیافت.درنتیجه از قرن سومهجری حکومتهایی درایران تأسیس شدند که هریک بربخشی ازکشور تسلط داشتند.این حکومتها در واقع استقلال سیاسی ایران را بنانهادند.با گذشت زمان این استقلال کاملتر شد بهطوریکه حتی بعضی ازاین دولتها مانند صفاریان،علویان طبرستان وآل بویه بادولت عباسی درگیرشدند و درعمل استقلال ایران را از سیاستهای این دولت به اثبات رساندند.در سیر تاریخی کشور ایران شاهد فراز ونشیبهای فراوانی بوده و درنتیجه این تحولات سیاسی- اجتماعی هنر و فرهنگ آن نیز دستخوشتغییراتیشدهاست.ازاین میان میتوان بهظهورحکومتهایی چون ترکان غزنوی،سلجوقیان،خوارزمشاهیان و مغولان تاظهور صفویه اشارهکرد.اما دوره صفویه با توجه به تاثیراتی که براوضاع سیاسی- اجتماعی ایران گذاشت و به تبع آن وضع و حال فرهنگی- هنری خاصی را بهوجودآورد و نیز بهدلیل تأثیر آن برجهتگیری فرهنگی و هنری دوره قاجار حائز اهمیت ویژهای است.دراواخر قرن نهم هجری قمری و درزمانی که حکومت نوادگان تیمور به خراسان محدود شده بود و در معرض تاخت و تاز ازبکان قرار داشت،حکومت سیاسی– مذهبی تازه ای در ایران آغاز شد که با اوجگیری آن،ایران به مرحله نوینی از تاریخ خود قدم گذاشت و رهبری این حرکت را خاندان صفوی بر عهده داشتند.صفویان خاندانی روحانی و مذهبی بودند که از اواخر دوره ایلخانان وارد عرصه اجتماعی شدند و به تدریج توجه گروههای وسیعی از مردم و حتی بعضی فرمانروایان را به خود جلب کردند.آنان که در ابتدا به تشکیل حلقههای صوفیانه در خانقاه اردبیل مشغول بودند به دلیل آشفتگی سیاسی ایران با کمک هواداران خود که بیشتر افراد چند قبیله بزرگ بودند وارد فعالیتهای سیاسی- نظامی شدند و سرانجام در سال ۸۷۸ هجری شمسی توانستند به رهبری شاه اسماعیل حکومتی مقتدر را در ایران بنیانگذاری کنند.گرچه حکومت صفویان خصوصاً درزمان سلطنت طولانی شاهعباس اول باعث رونق و شکوفایی ایران شد اما در دوره ای حدود چهل سال حکومت شاه عباس اول با حمایتهای دربار به ویژه شخص وی،هنری پای به عرصه وجودگذاشت که تبلور هنر اسلامی و بهتعبیری هنر شیعی درایران بود.اوج این هنر را میتوان درآثار معماری،نقاشی و تذهیب،خوشنویسی و حتی فرش مشاهده کرد.اما از اوایل دوره صفویه ایرانیان با اروپاییها به تدریج آشنا شدند.علل مهم این آشنایی حضور استعمارگران دراقیانوس هند وخلیج فارس وهمچنین تمایل آنها برای گسترش ارتباط خود با ایران بود، هرچند که پادشاهان صفوی به ویژه شاه عباس اول نیز برای مقابله با رقیبانی چون عثمانی و پرتغال و نیز توسعه تجارت و دستیابی به سلاحهای جدید به ایجاد و گسترش ارتباط با کشورهایی نظیر انگلستان،فرانسه و آلمان تمایل زیادی نشان میدادند.بنابراین به مرور اروپاییها به عنوان سفیر،تاجر و جهانگرد به ایران وارد شدند و آشنایی ایرانیان با فرهنگ و تمدن اروپاییان افزایش یافت.سیاست شاه عباس درکشتار و کورکردن شاهزادگان و محصورکردن آنها درکاخ ها و درنتیجه فقدان جانشینانی لایق برای او،اختصاصدادن درآمد زمینهای دولتی به شخص شاه و امور نظامی و بنابراین کاهش فعالیتهای تولیدی و عمرانی در دورههای بعد باعث شد که پس از وی دولت صفوی رو به ضعف بگذارد.با بروز آشفتگی و ناامنی درکشور و اعتراض افغانهای ساکن در مشرق ایران،اصفهان به تصرف آنها درآمد و درسال۱۱۰۱ هجریشمسی دولت صفوی سقوط کرد.همسایگان ایران یعنی دولتهای روسیه وعثمانی نیز بااستفاده ازاین اوضاع درصدد تصرف قسمتهایی از خاکایران برآمدند (گودرزی.۱۳۸۸٫۲۲).
افغانها پس ازتصرف اصفهان درصدد برآمدند که بقیه مناطق کشور را نیز تحت سلطه خود درآوردند.این تمایل یک رشته جنگهای داخلی را درپی داشت،در همین زمان نادر ازایل افشار بهعنوان یک فرمانده نظامی و مدعی قدرت وارد صحنه شد وتوانست بهتدریج برقدرت خود بیفزاید،او سرانجام بااعلام پادشاهی خود حکومت افشار را بنیان گذاشت.نادرشاه گرچه توانست با غلبه برمدعیان حکومت و بیرونراندن بیگانگان کشور را از خطر تجزیه برهاند وحتی بهخاطر لشکرکشیهای بزرگ و معروفش به هند شهرت جهانی بیابد اما برای ایجاد رونق اقتصادی و تأمین آسایش مردم اقدامی نکرد و افزایش مالیاتها که برای تدارک و تجهیز سپاه صورت میگرفت موجب نارضایتی مردم شد،درحقیقت دولت نادرشاه یک دولت نظامی بود که بیش از هرچیز به قدرت فرماندهی شخص وی متکی بود بنابراین پس ازمرگ نادرشاه حکومت رو بهزوال گذاشت و عدهای ازبستگان او و فرماندهان نظامی و رؤسای ایلات برای دستیابی بهحکومت بایکدیگر درگیر شدند به همین دلیل تاظهور حکومت
زندیه آثار هنری قابل توجهی ازنظر کمی و کیفی نیز دراین دوره مشاهده نمیشود.سرانجام حکومت بازماندگان نادر به خراسان محدود شد و ازمیان مدعیان دیگر کریمخان رئیس ایل ایرانی زند حکومتی را درشیراز تأسیس کرد.کریمخان روشی متفاوت با نادر در پیشگرفت.او که خود را وکیل الرعایا و نماینده مردم مینامید کوشید آرامش و امنیت را درکشور برقرار کند،در نتیجه سیاستهای کریمخان عدهای ازکسانی که مهاجرت کردهبودند بهکشور بازگشتند وکشاورزی،بازرگانی وفعالیتهای هنری تاحدی رونق یافت،باوجود این چون کریمخان برایخود جانشینی تعیین نکرده بود پس ازمرگ او باردیگر درگیری برسر قدرت آغازشد و مدت دو دهه ایران عرصه کشمکش افراد خاندان زند و سران ایلات دیگر به ویژه ایل قاجار شد.در این میان سرانجام آقامحمدخان قاجار توانست بر سایر مدعیان پیروز شود وحکومت قاجار را بنیانگذاری کند.میتوان گفت که دوره تاریخ معاصر ایران با تأسیس این حکومت به سال۱۱۷۳ هجریشمسی آغاز میشود.قاجارها ترک بودند و ازاواخر قرن نهمهجری یعنی پیش ازظهور صفویه افرادی ازآنها وارد فعالیتهای سیاسی نظامی شدند.درآثار تاریخنویسان از سکونت ایلقاجار درشمالغربی ایران،شام وسرانجام مازندران یادشده

…………………………………………………………………………………………………………………………۹۳
شکل۲۲) منظره شکار …………………………………………………………………………………………………………………………۹۵
شکل۲۳) سرباز …………………………………………………………………………………………………………………………………..۹۸
شکل۳۴) صاحب خانه در محل کار …………………………………………………………………………………………………….۱۰۰
شکل۲۵) صاحب خانه و مجتهد ………………………………………………………………………………………………………….۱۰۲
شکل۲۶) حضرت عیسی و مادرش ……………………………………………………………………………………………………..۱۰۴
شکل۲۷) مرد و زنی در خانه ………………………………………………………………………………………………………………۱۰۶
شکل۲۸) زولیخا و محاکمه یوسف ……………………………………………………………………………………………………..۱۰۸
شکل۲۹) شیخ صنعان و ترسا …………………………………………………………………………………………………………….۱۱۰
شکل۳۰) یوسف و ترنج …………………………………………………………………………………………………………………….۱۱۲
شکل۳۱) شیرین و فرهاد …………………………………………………………………………………………………………………..۱۱۴
شکل۳۲) یوسف و زولیخا …………………………………………………………………………………………………………………..۱۱۶
شکل۳۳) مجلس بزم ………………………………………………………………………………………………………………………..۱۱۸
شکل۳۴) بهرام و گل اندام …………………………………………………………………………………………………………………۱۲۰
شکل۳۵) لیلی و مجنون …………………………………………………………………………………………………………………….۱۲۲
شکل۳۶) شیرین و فرهاد …………………………………………………………………………………………………………………..۱۲۴
شکل۳۷) سرباز …………………………………………………………………………………………………………………………………۱۲۶
شکل۳۸) نمای قسمتی از حوضخانه ………………………………………………………………………………………………….۱۲۸
شکل۳۹) نمای کاشیکاری پایین حوضخانه ………………………………………………………………………………………..۱۲۹
شکل۴۰) نقش سرباز در ورودی کفشکن …………………………………………………………………………………………….۱۲۹

فهرست جدول
جدول۱) سردر ورودی خانه عطروش …………………………………………………………………………………………………۵۹
جدول۲) ستون ورودی ساختمان ……………………………………………………………………………………………………..۶۱
جدول۳) پادشاه ساسانی ……………………………………………………………………………………………………………………..۶۵
جدول۴) نادرشاه افشار ………………………………………………………………………………………………………………………..۶۹
جدول۵) جنگ رستم و اشکبوس ……………………………………………………………………………………………………….۷۱
جدول۶) دو شخص در حیاط خانه …………………………………………………………………………………………………….۷۳
جدول۷) نبرد رستم و خاقان چین …………………………………………………………………………………………………….۷۵
جدول۸) یعقوب و فرزندان ………………………………………………………………………………………………………………….۷۷
جدول۹) دو تن از پادشاهان قدیم ………………………………………………………………………………………………………۷۹
جدول۱۰) دو شخص در خانه …………………………………………………………………………………………………………….۸۱
جدول۱۱) یکی از پادشاهان قدیم ………………………………………………………………………………………………………۸۴
جدول۱۲) شخص مجتهد ……………………………………………………………………………………………………………………۸۶
جدول۱۳) به چاه انداختن یوسف ……………………………………………………………………………………………………….۸۸

جدول۱۴) پادشاهی یوسف ……………………………………………………………………………………………………………………۹۰
جدول۱۵) فروش یوسف در بازار …………………………………………………………………………………………………………..۹۲
جدول۱۶) سلیمان نبی …………………………………………………………………………………………………………………………۹۴
جدول ۱۷) منظره شکار ………………………………………………………………………………………………………………………..۹۶
جدول۱۸) سرباز …………………………………………………………………………………………………………………………………..۹۹
جدول۱۹) صاحبخانه در محل کار …………………………………………………………………………………………………….۱۰۱
جدول۲۰) صاحبخانه و مجتهد …………………………………………………………………………………………………………۱۰۳
جدول۲۱) حضرت عیسی و مادرش ……………………………………………………………………………………………………۱۰۵
جدول۲۲) مرد و زنی در خانه ……………………………………………………………………………………………………………..۱۰۷
جدول۲۳) زولیخا و محاکمه یوسف …………………………………………………………………………………………………….۱۰۹
جدول۲۴) شیخ صنعان و ترسا ……………………………………………………………………………………………………………۱۱۱

جدول۲۵) یوسف و ترنج ……………………………………………………………………………………………………………………۱۱۳
جدول۲۶) شیرین و فرهاد ………………………………………………………………………………………………………………….۱۱۵
جدول۲۷) یوسف و زولیخا ……………………………………….
………………………………………………………………………..۱۱۷
جدول۲۸) مجلس بزم ……………………………………………………………………………………………………………………….۱۱۹
جدول۲۹) بهرام و گل اندام ……………………………………………………………………………………………………………….۱۲۱
جدول۳۰) لیلی و مجنون …………………………………………………………………………………………………………………..۱۲۳
جدول۳۱) شیرین و فرهاد ………………………………………………………………………………………………………………….۱۲۵
جدول۳۲) سرباز ………………………………………………………………………………………………………………………………..۱۲۷

فهرست نمودار:
مضامین موجود در تصاویر حیاط و حوضخانه ………………………………………………………………………………..۱۳۳
نقوش انسانی در تصاویر خانه عطروش …………………………………………………………………………………………….۱۳۵

مقدمه
شهر شیراز یکی از کانونهای اصلی هنر نقاشی ایران در دوران زند و قاجار بود که با مطالعه آثار باقیمانده از آن دوران میتوان به شکل کاملتری از شناخت نقاشی ایرانی در آن دوران رسید. در میان آثار نقاشی باقیمانده از این دوران میتوان به خانههای تاریخی متعددی اشاره کرد که هر یک به فراخور خود ویژگیهای سبکشناختی و زیباییشناختی نقاشی دوران زند و قاجار را بازتاب میدهند. یکی از این خانهها، معروف به خانه عطروش است.
خانه قدیمی آقای حاج محمود عطروش معروف به منزل حاج میرزا محمدعلی فیروزآبادی از جالبترین و زیباترین خانههای قدیمی دوره قاجاریه از نظر کاشیکاری و نقاشی محسوب میگردد. محل آن در بازار حاجی انتهای کوچه زنجیرخانه قراردارد که نمونههای نفیسی از کاشیکاری مربوط به دوره قاجاریه در خانه عطروش نصب گردیده و از بهترین نمونه کاشیکاری هفت رنگ دوره قاجاریه محسوب میگردد.خانه عطروش از نظر شکل و فرم کاشیکاری جالب و منحصر به فرد محسوب میشود، منزل مذکور از نظر نقاشی و رنگ و روغن بر روی چوب، گچ، تابلوهای کاشیکاری، آجرکاری باید از نمونههای جالب هنری دوره قاجاریه محسوب داشت. ساختمان شمالی شامل یک تالار اصلی در وسط و دوگوشواره در طرفین آن در طبقه فوقانی و یک حوضخانه و دوگوشواره درطرفین آن در طبقه زیر میگردد که آنها را مورد بررسی قرار خواهیم داد.
در این پایاننامه به کلیات پژوهش،مطالبی درباره دوره قاجار،شیراز در زمان قاجار، بررسی آثار هنری قسمتهای مختلف بنا شامل کاشیکاری دیوارهای حیاط و تابلوهای نقاشی و در انتها به نتیجه پژوهش و اینکه تصاویر خانه مذکور با چه مضامینی کار شده است و اینکه گونههای مختلف انسانی،حیوانی و گیاهی در چه جایگاهی قراردارند پرداخته میشود.

کلیات پژوهش

۱-۱) بیان مسئله
در دوره قاجار ایران شدیداً تحت تاثیر پیشرفتهای صنعتی و دیگر جاذبههای اروپایی قرارگرفت و از ورود افکار و محصولات آنها استقبال شد.این روند بر هن

یکی از مهمترین خصوصیات سطوح جامد به شمار میرود که توسط دو پارامتر توپوگرافی و ترکیب شیمیایی سطح کنترل میشود، تعیین قابلیت خیس شوندگی سطح از طریق اندازهگیری زاویه تماس بین سطح و یک قطره از مایع مرجع در نقطه تماس سه فاز (جامد ، مایع و هوا) امکان پذیر است. یک زاویهی تماس کوچک نشان دهندهی این است که مایع ، سطح را به طور موثر خیس میکند در حالی که زاویه تماس بالا نشان دهندهی خیس شوندگی ضعیف سطح است. اخیرا سطوحی با زاویهی تماس بالاتر از ۱۵۰ درجه و هیسترزیس زاویه تماس پایین که خود نشان دهندهی زاویه سرش (سر خوردن) کم است، به عنوان سطوح سوپر هیدروفوب شناخته میشوند و بسیار مورد توجه قرار گرفته است. علت اهمیت این چنین سطوحی در طراحی پوششهای خود تمیز شونده و دافع آب برای کاربردهای صنعتی میباشد. در اینجا جهت بررسی خاصیت آب گریزی و مقایسه سطوح پوشش داده شده با پلییورتان خالص و نانوکامپوزیت پلییورتان/ نانوسیلیکای اصلاح شدهی هیدروفوب، پلیتهای به ابعاد ۱۰*۲۰ سانتیمتر و پوشش داده شده با غلظت ۰ % و ۱% از نانوذرات مورد بررسی زاویهی سرش و میزان کروی شکل بودن قطرات آب روی سطحشان واقع شدند. قطر قطرههای آب مقطر به طور متوسط ۴ میلیمتر بود و جهت تعیین زاویهی سرش پلیتها در جهت طولی از یک سمت و با سرعت ثابت، افزایش شیب داده شدند و به محض شروع سرش متوقف و زاویه ثبت گردید. تصاویر و نتایج مربوطه در شکل های ۴-۱۱ و ۴-۱۲ و تحلیلهای مربوطه در ادامهی آن، آورده شده است.
۳-۲-۱۱- بررسی خاصیت الاستیک
با توجه به موقعیت استقرار سطوح به خصوص سطوح فلزی خطوط لولهی انتقال گاز، میزان خسارات صدمات احتمالی متفاوت است. برای مثال در حالت مدفون (زیرزمین) احتمال تنشها و رانشهای خاک پوششهای خطوط لوله را تخریب مینماید، اینجاست که اگر از پوششی استفاده شود که انعطافپذیری و استحکام بالایی را داشته باشد، میزان صدمات را به حداقل میرساند. در اینجا جهت بررسی خاصیت الاستیک پلییورتان خالص و نانوکامپوزیتهای تهیه شده، فیلمهایی به ابعاد (۱۰*۱۰) سانتیمتر و به ضخامتهایT1 و T2 مطابقASTM 570 تحت نیروی کشش ثابت ۱۰نیوتن واقع شدند و درصد افزایش طول آنها مورد بررسی واقع شد. جهت افزایش دقت سه نمونه از هر غلظت تحت کشش قرار داده شد.نتایج و نمودارها درجدولهای ۴-۹ و ۴-۱۰ و شکلهای ۴-۱۳و۴-۱۴ آمده است.
ب

الف

شکل ۳-۶ (الف) فیلمهای تهیه شده برای آزمون خاصیت الاستیک، (ب) دستگاه آزمون
۳-۲-۱۲- آزمون سایش مکانیکی
یکی از مهمتری شاخصهای یک پوشش ایدهآل، مقاومتهای مکانیکی بالا میباشد. مقاومت در برابر سایش مکانیکی نیز در صنعت پوششدهی یکی از فاکتورهای قابل توجه به شمار میآید چراکه طول عمر و دوام هر چه بیشتر و عدم نیاز به تعویض و مرمت پوشش را در فواصل زمانی کم میشود. برای اعمال پوشش همانگونهای که در قسمت تهیهی پوششها توضیح داده شد، عمل شد. به پلیتهای پوشش داده شده جهت انجام این تست به مدت دو هفته جهت اطمینان از خشک شدن کامل زمان داده شد. آزمون مطابق استاندارد CS17 و در ۵۰ دور چرخش ساینده۵۷ و با سه بار تکرار در ۲۰ نقطه متفاوت از هر پوشش انجام شد.
جدول ۳-۲ مشخصات مربوط به دستگاه سایش مکانیکی

مشخصه

واحد
 
قطر محلهای ساییده شده
 
۱۶ mm ±۰/۲
 
سرعت چرخش ساینده
 
۴۰ RPM
 
تعداد چرخش برای هر سایش منطقهای
 
۵۰
 
نیروی اعمالی
 
۱۰ N
 
مشخصات موتور گردان
 
¼  HP, 230 volts AC
نتایج حاصل از میزان جرم از دست رفته نمونهها در جدول ۴-۷ و نمودار مربوطه شکل ۴-۱۰ همچنین تحلیل نتایج در ادامهی آن آمده است.

شکل ۳-۷ دستگاه آزمون سایش مکانیکی

۳-۲-۱۳- طیف‌سنجی مادون قرمز به روش FTIR58

تقریبا تمامی ترکیباتی که پیوند کوالانسی دارند، اعم از آلی یا معدنی، فرکانس‌های متفاوتی از اشعه الکترومغناطیس را در ناحیه مادون قرمز جذب می‌کنند. عدد موجی با واحد cm-1 بیان شده، این واحد، رابطه مستقیمی با انرژی دارد. با استفاده از این واحد، ناحیه ارتعاشی پرکاربرد مادون قرمز (Mid IR) بخشی بین ۴۰۰ تا ۴۰۰۰ cm-1 خواهد بود. مشابه دیگر انواع جذب انرژی، هنگامی که مولکول‌ها اشعه مادون قرمز را جذب می‌کنند، به حالت انرژی بالاتر برانگیخته می‌شود. جذب تابش مادون قرمز همانند دیگر فرایندهای جذب، فرایندی کوانتابی است. به این صورت که فقط فرکانس‌های خاصی از تابش مادون قرمز توسط مولکول جذب و باعث ارتعاش کششی و خمشی پیوندهای کوالانسی می‌شود. انرژی جذب شده از نور مادون قرمز توسط پیوندهای شیمیایی یا گروه‌های عاملی خاص در طول موج مشخص، منجر به کاهش شدت عبور نور شده و معمولا به عنوان تابعی از عدد موجی (بر حسبcm-1) رسم می‌شود. باید توجه داشت که هر پیوند دارای فرکانس ارتعاش طبیعی خاصی است. یعنی یک پیوند خاص با جذب فرکانسی مشخص قادر به ارتعاش خمشی و کششی است. یک پیوند، به‌خصوص در دو مولکول مختلف، در محیط‌های متفاوتی از نظر اتم‌ها و پیوندهای پیرامونی خود قرار داشته و هیچ‌گاه دو مولکول با ساختمان‌های متفاوت، طیف مادون قرمز یکسانی نمی‌دهند. با توجه به این مطلب، از طیف مادون قرمز میتوان همانند اثر انگشت در انسان، برای شناسایی مولکول‌ها استفاده کرد. با مقایسه طیف مادون قرمز دو ماده که تصور می‌شود مشابه باشند، می‌توان پی برد که آیا واقعا یکی هستند یا خیر. اگر تمام جذب‌ها در طیف دو نمونه بر یکدیگر منطبق شوند، به احتمال قریب به یقین، دو ماده یکسان هستند. طیف FTIR علاوه ب
ر موارد گفته شده، اطلاعاتی را در مورد ساختمان شیمیایی یک مولکول، در اختیار ما می‌گذارد. مثلاً، هر جذبی که در ناحیه ۳۰۰۰±۱۵۰(Cm-1 ) طیف قرار داشته باشد، نشان‌دهنده وجود اتصال C-H در مولکول است و جذبی که در ناحیه ۱۷۰۰±۱۰۰Cm-1 مشاهده شود معمولا مربوط به پیوند گروه کربونیل (C=O) در مولکول است. برای حصول اطمینان از برقراری پیوندهای موثر بین نانوذرات و ماتریس پلیمری طیف FTIR از نمونه به شکل فیلم به ضخامت ۵۰ میکرومتر از غلظت ۷/۰ درصد وزنی نانوسیلیکا گرفته شد. نمودار مربوطه در شکل ۴-۴ آورده شده است [۱۸].

جدول ۳-۳ – نحوهی محاسبهی مادهی محدود کننده و مقدار نانوذرات مورد نیاز در غلظتهای مشخص
۳۰۰ = ۵/۲ * ۱۲۰
۱۲۰ گرم پلیال مادهی محدودکننده
۴۲۰ = ۳۰۰ + ۱۲۰
۴۲۰ گرم جرم کلی ترکیب
۶۸/۱ =۰۰۴/۰ * ۴۲۰
گرم نانوسیلیکا جهت تهیهی غلظت ۴/۰ % وزنی
۹۴/۲ = ۰۰۷/۰ * ۴۲۰
گرم نانوسیلیکا جهت تهیهی غلظت ۷/۰ % وزنی
۲/۴ = ۰۱/۰ * ۴۲۰
گرم نانوسیلیکا جهت تهیهی غلظت ۱ % وزنی
۵/۱۰ = ۰۲۵/۰ * ۴۲۰
گرم نانوسیلیکا جهت تهیهی غلظت ۵/۲ % وزنی
۸/۱۶ = ۰۴/۰ * ۴۲۰
گرم نانوسیلیکا جهت تهیهی غلظت ۴ % وزنی
جدول ۳-۴- نحوهی محاسبهی ترکیب پلییورتان خالص
۳۰۰= ۵/۲ * ۱۲۰
گرم ایزوسیانات مورد نیاز
۴۲۰= ۳۰۰ + ۱۲۰
(
جدول ۳-۵- نحوه محاسبهی ترکیب حاوی ۴/۰ درصد وزنی از نانوسیلیکا
۶۸/۱ = ۰۰۴/۰ * ۴۲۰
گرم نانوسیلیکا جهت تهیهی غلظت ۴/۰ % وزنی
۳۲/۴۱۸ = ۶۸/۱ – ۴۲۰
گرم پلییورتان فاقد نانوسیلیکا
۳ /۴۱۸= ۵/۳ x ( x 52/119 =
تعیین مقدار پلیال لازم برحسب گرم
۸/۲۹۸ = ۵/۲ * ۵۲/۱۱۹
تعیین مقدار ایزوسیانات لازم برحسب گرم
۴۲۰ = ۶۸/۱ + ۵۲/۱۱۹ + ۸/۲۹۸
(
جدول ۳-۶- نحوه محاسبهی ترکیب حاوی ۷/۰ درصد وزنی از نانوسیلیکا
۹۴/۲ = ۰۰۷/۰ * ۴۲۰
گرم نانوسیلیکا جهت تهیهی غلظت ۷/۰ % وزنی
۰۶/۴۱۷ = ۹۴/۲ – ۴۲۰
گرم پلییورتان فاقد نانوسیلیکا
۰۶/۴۱۷ = ۵/۳ x ( x= 16/119
تعیین مقدار پلیال لازم برحسب گرم
۹/۲۹۷ = ۱۶ /۱۱۹ * ۵/۲
تعیین مقدار ایزوسیانات لازم برحسب گرم
۴۲۰ = ۹۴/۲ + ۱۶/۱۱۹ + ۹/۲۹۷
(

جدول ۳-۷- نحوه محاسبهی ترکیب حاوی ۱ درصد وزنی از نانوسیلیکا
۲/۴ = ۰۱/۰ * ۴۲۰
گرم نانوسیلیکا جهت تهیهی غلظت ۱% وزنی
۸/۴۱۵ = ۲/۴ – ۴۲۰
گرم پلییورتان فاقد نانوسیلیکا
۵/۳ x 8/415 =( x8/118=
تعیین مقدار پلیال لازم برحسب گرم
۲۹۷ = ۵/۲ * ۸/۱۱۸
تعیین مقدار ایزوسیانات لازم برحسب گرم
۴۲۰ = ۲/۴ + ۸/۱۱۸ + ۲۹۷
(
جدول ۳-۸- نحوه محاسبهی ترکیب حاوی ۵/۲ درصد وزنی از نانوسیلیکا
۵/۱۰ = ۰۲۵/۰ * ۴۲۰
گرم نانوسیلیکا جهت تهیهی غلظت ۵/۲ % وزنی
۵/۴۰۹ = ۵/۱۰ – ۴۲۰
گرم پلییورتان فاقد نانوسیلیکا
۵/۳ = ۵/۴۰۹ x ( x = 117
تعیین مقدار پلیال لازم برحسب گرم
۵/۲۹۲ = ۵/۲ * ۱۱۷
تعیین مقدار ایزوسیانات لازم برحسب گرم
۴۲۰ = ۵/۱۰ + ۱۱۷ + ۵/۲۹۲
(
جدول ۳-۹- نحوه محاسبهی ترکیب حاوی ۴ درصد وزنی از نانوسیلیکا
۸/۱۶ = ۰۴/۰ * ۴۲۰
گرم نانوسیلیکا جهت تهیهی غلظت ۴ % وزنی
۲/۴۰۳ = ۸/۱۶ – ۴۲۰
گرم پلییورتان فاقد نانوسیلیکا
۵/۳ = ۲/۴۰۳ x ( x 2/115 =
تعیین مقدار پلیال لازم برحسب گرم
۲۸۸ = ۵/۲ * ۲/۱۱۵
تعیین مقدار ایزوسیانات لازم برحسب گرم
۴۲۰ = ۸/۱۶ + ۲/۱۱۵ + ۲۸۸
(

فصل چهارم
۴- جداول، نمودارها، داده های حاصله و تحلیل
۴-۱- بررسی نحوهی توزیع پذیری نانوذرات در پیش پلیمر
با توجه به اینکه فاز پلیال مورد استفاده واقع شده دارای ویسکوزیته نسبتا بالایست و طبق تصاویر TEM شکل ۴-۱ ، مشاهده میشود که میزان توزیع و امتزاج پذیری در پیش پلیمر(فاز پلیال) تا غلظت ۷/۰ درصد وزنی کل نانوکامپوزیت، بسیار مطلوب بوده و در غلظت یک درصد وزنی تجمع نانوذرات دیده میشود که خود موجب افت برخی از خواص مکانیکی و فیزیکی و شیمیایی نانوکامپوزیت میگردد، و از سوی دیگر گرانروی بسیار زیاد پلیمر حاوی نانوسیلیکای بالای یک درصد وزنی، کار با پلیمر جهت پوششدهی را بسیار دشوار میسازد و حتی در موارد بالای ۵/۲ درصد وزنی غیر ممکن میسازد. همانطور که در فصول قبل ذکر گردید توزیع پذیری نانوسیلیکای اصلاح شده هیدروفوبیک در فاز پلیال بهتر صورت میگیرد [۱] که طبق تصاویر نیز این موضوع مشهود است. همچنین این نانوذره تقابل بهتری با ماتریس پلییورتان دارد، و نانوذرات به خوبی میتوانند در پوشش پلییورتان پخش شوند. در مقابل نانوذرات سیلیکای اصلاح نشدهی هیدروفیلیک بهراحتی از طریق پیوندهای هیدروژنی تجمع مییابند و یک شبکهای از طریق زنجیرهی پلیمری شکل می دهند.تجمع ممکن است پلیمر مایع را در فضاهای خالی مابین ذرات مسدود کند و ویسکوزیتهی بالاتری را ایجاد نماید [۶۶]. نانوسیلیکا در صنایع رنگ نیز به عنوان یک پرکننده با پایداری زیاد و مطلوب توزیع پذیری درون پلیمر و عدم سر نشین و تهنشینی بکار میرود.

ب

الف

د

ج

شکل ۴-۱- تصاویر TEM تهیه شده از (الف)پلیال خالص، پیش پلیمر حامل نانوسیلیکا جهت تولید غلظتهای (ب)۴/۰% ، (ج)۷/۰ %، (د)۱% وزنی از نانوکامپوزیت

وزارت علوم،تحقیقات و فناور

تعهدنامه
اینجانب لیلا سهیلکیش اعلام میدارم که تمام فصلهای این پایاننامه و اجزاء مربوط به آن برای اولین بار (توسط اینجانب) انجام شده است.برداشت از نوشتهها،اسناد،مدارک و تصاویر پژوهشگران حقیقی یا حقوقی با ذکر مأخذ کامل و به شیوه تحقیقی و علمی صورت گرفته است.
بدیهی است در صورتیکه خلاف موارد فوق اثبات شود،مسئولیت آن مستقیماً به عهده اینجانب خواهد بود.حقوق مادی و معنوی این پایاننامه در مالکیت دانشگاه سوره است و انتشار یا بهرهبرداری کلی از آن با درخواست کتبی و موافقت مدیر تحصیلات تکمیلی دانشگاه سوره و با رعایت امانتداری و حفظ مالکیت اثر میسر میباشد.
استفاده موردی از برخی اطلاعات پایاننامه با ذکر مشخصات آن بلامانع است.

تشکر

لیلا سهیل کیش گرافیک کارشناسی ارشد

چکیده:
پژوهش حاضر به بررسیوتحلیل نقوش تصویری خانه تاریخی عطروش شیراز با هدف بازشناسی مبانی فرهنگی و زیباییشناختی نقاشیهای باقیمانده از خانه عطروش شیراز میپردازد.پژوهش با روش توصیفی- تحلیلی بر پایه اسناد مکتوب و تصاویر بهجای مانده از خانه تاریخی عطروش میباشد و همچنین از روش میدانی و کتابخانهای و از طریق مشاهده مستقیم آثار و تصویربرداری به جمعآوری و تجزیه و تحلیل آثار و نمونههای تصویری مطابق با فرضیههای پژوهش پرداخته میشود.دامنه مطالعاتی ۳۰ تصویر کاشیکاری شده در خانه عطروش مربوط به عصر قاجار و متعلق به تاجری مشهور به عطروش بوده است،در نقاشیهای خانه مجموعهای از مضامین مختلف ادبی،تاریخی و مذهبی تصویر شده است،همچنین نقوش انسانی متعددی که نقش مرد را در اکثر تصاویر شاهد هستیم و نقش زن که جایگاه مفهومی ویژهای را به خود اختصاص داده است. نتیجه پژوهش شناخت کارکردهای گوناگون و شناسایی گونههای مختلف و جایگاه انسان در تصاویر و… میباشد.

کلیدواژه:( ایران،قاجار،عطروش ،تصویر،شیراز)

فهرست مطالب:
مقدمه …………………………………………………………………………………………………………………………………………………….۱

فصل۱)کلیات پژوهش
۱-۱) بیان مساله ……………………………………………………………………………………………………………………………………۲
۱-۲)پیشینه …………………………………………………………………………………………………………………………………………..۲
۱-۳) پرسشهای پژوهش …………………………………………………………………………………………………………………….۴
۱-۴) فرضیه …………………………………………………………………………………………………………………………………………..۴
۱-۵) اهداف تحقیق ………………………………………………………………………………………………………………………………۵
۱-۶) روش پژوهش ……………………………………………………………………………………………………………………………….۵

فصل۲) مبانی نظری پژوهش
۲-۱) زمینههای ظهور و شکلگیری حکومت قاجار …………………………………………………………………………..۶
۲-۲) پادشاهان دوره قاجار …………………………………………………………………………………………………………………۱۰
۲-۳) دوره نخستین قاجار و ارتباط آن با سنتهای پیشین ……………………………………………………………….۱۲
۲-۴) هنر ایران در دوران قاجار ………………………………………………………………………………………………………….۱۴
۲-۴-۱) دوره زند،پیشینه سبک هنری قاجار در سده هیجدهم ……………………………………………………….۱۵
۲-۴-۲) نخستین مقطع سبک هنری قاجار،سلطنت فتحعلی شاه ……………………………………………………۱۷
۲-۴-۳) دومین مقطع سبک هنری قاجار،سلطنت محمدشاه و ناصرالدین شاه ……………………………….۱۸
۲-۵) زمینههای فرهنگی هنر قاجار …………………………………………………………………………………………………..۱۹
۲-۶) نقاشی دوره قاجار ………………………………………………………………………………………………………………………۲۲
۲-۷) مکتب قاجار ……………………………………………………………………………………………………………………………….۳۳
۲-۸) ویژگیهای نقوش تزیینی هنر و معماری دوره قاجار …………………………………………………………….۳۷
۲-۹) مضامین رایج در نقاشی دوره قاجار …………………………………………………………………………………………۴۲
۲-۱۰) تجزیه و تحلیل آثار نقاشی در دوره قاجار …………………………………………………………………………….۴۶

۲-۱۱) دیوارنگاری در دوره قاجار ………………………………………………………………………………………………………۴۷
۲-۱۲) موقعیت طبیعی شیراز …………………………………………………………………………………………………………..۴۸
۲-۱۳) تاریخچه مختصر شیراز …………………………………………………………………………………………………………..۵۳
۲-۱۴) محلات شیراز در عهد قاجار ………………………………………………………………………………………………….۵۴

فصل سوم) یافتههای پژوهش
۳-۱) خانه عطروش …………………………………………………………………………………………………………………………….۵۶
۳-۲) نماهای مختلف خانه عطروش ………………………………………………………………………………………………….۵۷
۳-۳) موقعیت مکانی …………………………………………………………………………………………………………………………..۵۸
۳-۴) ساختمان اصلی شمالی خانه عطروش …………………………………………………………………………………….۵۹
۳-۵) بررسی آثار هنری
قسمتهای مختلف بنا (کاشیکاری حیاط) ………………………………………………….۶۱
۳-۶) حوضخانه ………………………………………………………………………………………………………………………………….۹۷
۳-۷) ساختمان شمالی …………………………………………………………………………………………………………………….۱۲۹
۳-۸) بررسی تحلیلی داده های پژوهش …………………………………………………………………………………………۱۳۴

فصل چهارم) نتیجهپژوهش
نتیجهگیری ……………………………………………………………………………………………………………………………………….۱۳۵

فهرست منابع
منابع ………………………………………………………………………………………………………………………………………………….۱۳۹

فهرست تصاویر
شکل۱)نمایی از خانه عطروش ……………………………………………………………………………………………………………۵۶
شکل۲) نمای خانه عطروش از روبهرو ………………………………………………………………………………………………..۵۷
شکل۳) نمای خانه عطروش طبقه همکف …………………………………………………………………………………………۵۷
شکل۴) نمای خانه عطروش طبقه اول ………………………………………………………………………………………………۵۷
شکل۵) نمای سردر و ستون جلو خانه عطروش ……………………………………………………………………………….۵۹
شکل۶) نمای سردر ورودی خانه عطروش ………………………………………………………………………………………..۵۹
شکل۷) ستون ورودی …………………………………………………………………………………………………………………………۶۰
شکل۸) پادشاه ساسانی ……………………………………………………………………………………………………………………….۶۲
شکل۹) نادرشاه افشار ………………………………………………………………………………………………………………………….۶۶
شکل۱۰) جنگ رستم و اشکبوس …………………………………………………………………………………………………….۷۰
شکل۱۱) دو شخص در حیاط خانه …………………………………………………………………………………………………..۷۲
شکل۱۲) نبرد رستم و خاقان چین …………………………………………………………………………………………………..۷۴
شکل۱۳) یعقوب و فرزندان ………………………………………………………………………………………………………………..۷۶
شکل۱۴) دو تن از پادشاهان قدیم ……………………………………………………………………………………………………۷۸
شکل۱۵) دو شخص در خانه …………………………………………………………………………………………………………….۸۰
شکل۱۶) یکی از پادشاهان قدیم ………………………………………………………………………………………………………۸۲
شکل۱۷) شخص مجتهد ……………………………………………………………………………………………………………………۸۵
شکل۱۸) به چاه انداختن یوسف ………………………………………………………………………………………………………۸۷

شکل۱۹) پادشاهی یوسف …………………………………………………………………………………………………………………..۸۹
شکل۲۰) فروش یوسف در بازار …………………………………………………………………………………………………………..۹۱
شکل۲۱) سلیمان نبی

m2 ) 200 درصد خلوص بالای ۶۰/۹۸ که جهت اصلاح شیمیایی و القای خاصیت آب گریزی با روشی بر پایهی هیدرولیز تترااتیل اورتوسیلیکات (TEOS) در محلول آبی الکلی با افزودن ۳- متاکریلویلوکسیپروپیلتری متوکسی سیلان (MPMS) اصلاح شده بودند به واسطهی شرکت پیشگامان نانو مواد ایران خریداری شد. به دلیل اصلاح سطحی گروههای عاملی C=O روی سطح سیلیکای اصلاح شده قرار میگیرند که به راحتی با زنجیرههای پلیمری به همراه باندهای کووالانسی عمل کرده به عنوان اتصال شیمیایی در شبکهی پلیمری قرارمیگیرند [۶۷].
۳-۱-۵- فولادهای کربنی
فولادها گروهی از آلیاژهای آهن- کربن و عناصر دیگر هستند که بیشترین کاربرد را درصنعت و فن آوری دارند.  کاربرد وسیع فولادها ناشی از خواص کاملاً متنوع آنهاست که به کمک تغییر درصد کربن و یا تغییر درصد عناصر آلیاژی و یا تغییر نوع عملیات حرارتی حاصل میشود.  گستره وسیع خواص متنوع فولادها ناشی از نوع، مقدار، اندازه و توزیع فازهای مختلف است. فولادهای کربنی به آن دسته از فولادها اطلاق میشود که کربن اصلیترین عنصر آلیاژی آن باشد و عناصری نظیر منگنز، سیلیسیم و آلومینیم به میزان کم در آن حضور داشته و فقط به منظور عملیات کیفی ‌(اکسیژن زدایی، تلقیح و … ) به آن افزوده میگردند. کربن نقش اساسی را در افزایش استحکام فولادها ایفا میکند و این استحکام تا حد زیادی بهمیزان کربن موجود در آلیاژ بستگی دارد .
فولادهای کربنی را به سه دسته تقسیم میکنند :
۱- میزان کربن پایین تر از ۲/۰ %
۲- میزان کربن بین۵/۰ – ۲/۰ %
۳- میزان کربن بالاتر از ۵/۰ %
فولادهای کربنی کاربرد وسیعی درصنعت داشته و معمولا در حالت آنیل و یا نرمالیزه بکار میروند ولی در موارد خاص در حالت سختکاری و تمپر شده نیز مورد استفاده قرار میگیرند، همچنین فولادهای کم کربن بهدلیل خواص هدایت مغناطیسی کاربرد زیادی در صنعت برق دارند [۶۸].
کاربرد فولادهای کربنی ساده
در این بخش،کاربرد فولادهای کربنی ساده را در سه گروه کم کربن ،کربن متوسط و پر کربن مورد بررسی قرار میدهیم.
گروه اول که فولادهای ساده کم کربن قرار دارند برای عموم قطعات مهندسی، ساختمان کشتیها، راه آهن بکار میروند. همچنین این فولادها از خواص مغناطیسی بالا و قابلیت جوشکاری خوبی برخوردار بوده و در مواردی که قطعات تحت عملیات سختی سطحی قرار میگیرند، کاربرد خوبی دارند.
برای فولادهای کربن متوسط میتوان به صنایع حمل و نقل، راه آهن، ماشین آلات و دستگاههای نورد اشاره کرد و همچنین وقتی که سایش در حدی متوسط مدنظر باشد، مورد استفاده قرار میگیرند .در مواردی که قطعات ریخته شده میبایستی تز سختی بالایی برخوردار باشند، فولادهای ساده پر کربن کاربرد بسیار خوبی داشته و همچنین در ساخت غلطکها، ابزارآلات ماشینهای صنعتی، قطعات مقاوم به سایش نیز بکار میروند. اصولا در فولادهای کربنی ساده و عاری از هرگونه عنصر آلیاژی ، با ازدیاد در صد کربن خواصی از قبیل چقرمگی و قابلیت جوشکاری کاهش پیدا کرده و در مقابل استحکام آن افزایش مییابد [۶۸]. در این مطالعه جهت انتخاب سطوح پوششی از فولاد سادهی کم کربن در ابعاد و ضخامتهای مورد نیاز استفاده شد.
خواص مکانیکی فولادهای کربنی
میتوان فولادهای کربنی با خواص استحکامی متنوعی از طریق عملیات حرارتی تولید کرد. با انتخاب ترکیب شیمیایی و عملیت حرارتی مناسب مجموعهای از خواص نظیر استحکام ،سختی، انعطافپذیری ،مقاومت به خستگی و استحکام ضربهای، قابل دسترس میباشد. دلیل رابطه بین این خواص از نکات مهم و قابل توجه می باشد. مثلا سختی بالا ، کاهش چقرمگی را بههمراه دارد و بالعکس. در فولادهای کربنی با توجه به ترکیب شیمیایی و عملیات حرارتی مناسب به استحکام کششی بالاتر از ۹۸۰ N/mm2 (نیوتن بر میلیمترمربع) نیز میتوان دست یافت. استحکام کششی و سختی فولادهای کربنی رابطه مستقیمی با انعطاف پذیری آنها دارد. در کل در فولادهای ساده کربنی ، دو عامل (عملیات حرارتی و ترکیب شیمیایی بویژه کربن) تعیین کنندهی خواص مکانیکی از جمله سختی، استحکام ، چقرمگی و انعطافپذیری هستند [۶۸].
۳-۲- روش
۳-۲-۱- روش محاسبات ترکیب درصدها
نحوهی محاسبهی درصدهای ترکیب شدهی مورد نیاز بر اساس ۴۲۰ گرم جرم کل ترکیب فاز های پلیال و ایزوسیانات با درصدهای وزنی متفاوت از نانوسیلیکا که مادهی محدود کننده، فاز پلیال درنظر گرفته شده که با نسبت یک وفاز ایزوسیانات با نسبت ۵/۲ جهت تهیه فیلمهای مورد نیاز، مطابق محاسبات زیر با همدیگر ترکیب شدند. شیوهی محاسبات درصدهای وزنی نانوسیلیکا با ترکیبهای دو جزئی پلییورتان یعنی فازهای پلیال و ایزوسیانات در جدولهای پایان همین فصل آورده شده است. با توجه به اینکه نانوذرات سیلیکای هیدروفوب اصلاح شده دارای خاصیت توزیع پذیری و امتزاج بسیار خوبی در پلیالها هستند [۱]. طبق محاسبات، غلظتهای متفاوت از نانوذرات سیلیکا که طبق درصدهای وزنی ۰ % و ۴/۰ % و ۷/۰ % و ۱ % و ۵/۲ % و ۴% نانوذرات ، ابتدا در فاز پلیال با همزن مکانیکی به مدت ۴۵ دقیقه ادغام شدند سپس با استفاده از هموژنایزر اولتراسونیک به مدت ۳۰ دقیقه برای هر نمونه، در دمای ۵۰ درجه سیلسیوس نانوذرات به طور کامل درون فاز پلیال پخش شدند. برای درک میزان توزیعپذیری تصاویر TEM از پلیال خالص و نمونههای حاوی نانوذرات مطابق شکل ۴-۱ تهیه گردید. این میکروسکوپ یک وسیله کاملا ضروری برای تحقیقات نوین مرفولوژیکی است. همچنین درک بهتری از ساختمان ظریف سلول‌ها و بافت‌ها
ی گیاهی و جانوری، باکتری‌شناسی، فراساختارهای سلولی- مولکولی میکروارگانیسم‌ها، مطالعات سیتوشیمی و ایمونوسیتوشیمی، پاتولوژی، بررسی نمونه مواد شامل کنترل کیفیت پلیمرها، رنگ‌ها و غیره را امکان‌پذیر می‌سازد. اصول ساختمان این میکروسکوپ مشابه میکروسکوپ نوری است. اما پرتوهای مورد استفاده به جای فوتون‌ها، از الکترون‌ها که طول موجشان در حد آنگستروم است تشکیل شده‌اند. تولید الکترون از طریق گرم نمودن فیلامان تنگستن صورت می‌گیرد. این الکترون‌ها به وسیله اختلاف پتانسیلی تا ۱۲۰ کیلو ولت شتاب می‌گیرند. دسته پرتو الکترونی توسط دو کندانسور الکترومغناطیسی کانونی می‌شود. تصویر بر روی یک پرده فلورسنت تشکیل شده و با یک ذره بین دو چشمی تنظیم می‌گردد. این تصویر بر روی صفحات عکاسی که در زیر پرده فلورسنت قرار دارند و یا مونیتورهای دستگاه ثبت می‌شود.
در میکروسکوپ الکترونی TEM مانند میکروسکوپ معمولی نیاز به تهیه نمونه در مقاطع باریک هستیم زیرا در TEM دسته پرتو الکترونی از نمونه عبور نموده و بدین طریق تصویر تشکیل می‌شود. برای آن که دسته پرتوالکترونی به راحتی بتواند از نمونه عبور کند ضخامت نمونه باید کم باشد. این کار با قالب‌گیری نمونه۴۷های پلیال خالص و حاوی نانوذرات در غلظتهای مشخص، توسط اپراتور در یک ماده سخت رزین مانند صورت گرفته و سپس برش قطعات با ضخامت مناسب به وسیله الکتروامیکروتوم انجام شد.

شرکت سازنده و مدل PHILIPS EM 208
بیشترین بزرگنمایی : ۱۸۰٫۰۰۰ برابر
تعداد نمونه محفظه : یک نمونه
قدرت تفکیک°A ۳/۴ (lattice image) °A ۴/۵ (point to point)
فیلمان تفنگ الکترونی : تنگستن
زاویه tilt : ° ۶

دستگاه میکروسکوپ الکترونی عبوری
شکل ۳-۲ تصویر ومشخصات دستگاه TEM
3-2-2- آماده سازی سطوح فولادی جهت اعمال پوشش
جهت عاری نمودن سطح از هرگونه چربی و روغن در دو مرحله ، یعنی قبل و بعد از عمل سندبلاست سطوح کاملا با تینر ۱۵۰۰۰ اتوموبیل شستشو داده شدند. سندبلاست با شناسه (Sa 21/2) بکار گرفته شد. به دلیل اینکه شرایط سطح زیرین پوشش بر میزان استحکام و بقای پوشش بسیار موثر است،سطوح باید طبق استاندارد مادهی پوششی، به میزان زبری و تمیزکاری مورد نظر دستیابند. در فصل اول توضیحاتی جهت آماده سازی سطح فلز از طریق روش سندبلاست آورده شده است.

شکل ۳-۳ سطوح آماده شده جهت اعمال پوشش

۳-۲-۳- روش های آماده سازی پوشش ها و فیلم ها
پلیتهای تهیه شدهی فولاد سادهی کربنی جهت بکارگیری در انجام آزمونهای کیفیت نانوکامپوزیت پوششی در ابعاد مشخص بریده شده و همچنین از سطوح پلاستیکی جهت تهیه فیلم نانوکامپوزیتی در ابعاد مورد نیاز استفاده گردید. برای دستیابی به ضخامت لایهی مورد نظر نانوکامپوزیتی پلییورتان-نانوذرات سیلیکا سطوح لوحهای کربن استیل با دقت انتخاب و از جهت مسطح استاندارد بودن مورد بررسی واقع شدند. پس از عملیات شستشو با تینر ۱۵۰۰۰ اتوموبیل قبل از سند بلاست با مشخصه استاندارد Sa 21/2 و جت باد جهت برطرف نمودن ذرات شن روی سطح ،مجددا جهت حصول اطمینان بیشتر با تینر ۱۵۰۰۰ اتوموبیل سطوح شستشو داده شدند سپس عملیات لبه گذاری سطوح پذیرای پوشش توسط چسبهای کارتیشیوس انجام گردید و پس از آن لوحها با دقت کافی تراز شدند که دلیل این امر دستیابی به ضخامتهای یکدست و مورد نیاز و جلو گیری از حرکت پلیمر بعد از محاسبهی حجم مورد نظرو اعمال روی سطح بود، چونکه پلییورتان مورد استفاده فاقد حلال بود و به عنوان پلییورتان ۱۰۰ % جامد شناخته میشود، حجم آن قبل و بعد از عمل پخت و خشک شدن کامل یکسان میباشد. نمونهها در دو ضخامت در بازههای (۸۰۰ الی ۱۰۰۰)میکرومتر به عنوان ضخامت T1 و(۱۳۰۰ الی ۱۵۰۰) میکرومتر به عنوان ضخامت T2 طبق استاندارد (EN 10290) و در غلظتهای ۰% و ۴/۰ % و ۷/۰ % و ۱% و ۵/۲ % و ۴% از نانوذرات هیدروفوبیک اصلاح شدهی سیلیکا درون پلییورتان ،پوشش داده شدند. لازم به ذکر است که نسبت ترکیب فاز ایزوسیانات به پلیال به ترتیب ۵/۲ به ۱ در نظر گرفته شد. سیلیکای اصلاح شده تقابل بهتری با ماتریس پلییورتان دارد، و نانوذرات به خوبی میتوانند در پوشش پلییورتان پخش شوند. در مقابل نانوذرات سیلیکای اصلاح نشدهی هیدروفیلیک بهراحتی از طریق پیوندهای هیدروژنی تجمع مییابند و یک شبکهای از طریق زنجیرهی پلیمری شکل می دهند.تجمع ممکن است پلیمر مایع را در فضاهای خالی مابین ذرات مسدود کند و ویسکوزیتهی بالاتری را ایجاد نماید [۶۶]. جهت حصول اطمینان از پخت کامل نمونهها در دمای محیط ، به مدت دو هفته فرصت داده شد که کاملا نانوکامپوزیت خشک گردد. پس از هر غلظت از نانوذرات سیلیکا، دو ضخامت تهیه شد و برای انجام آزمایشهای سایش مکانیکی و چسبندگی به سطح مورد آزمایش واقع گردید.
۳-۲-۴- عملیات پخت و زمان ژل شدن
با اضافه شدن کاتالیزور و یا سخت کننده به یک رزین، ویسکوزیته آن شروع به بالا رفتن میکند و تا آنجا پیش می رود که قابلیت روان شدن و سیلان خود را از دست می دهد. این مرحله اصطلاحا ژل شدن۴۸ نامیده میشود. پس از آن سیر تغییر شکل رزین از مایع به سمت جامد و سخت شدن باز هم ادامه می یابد تا این که پس از سپری شدن زمان مشخصی، رزین کاملاً سخت میشود و به ویژگی های مورد نظر خود می رسد. این واکنش با تولید گرما (از درون) همراه خواهد بود که خود باعث سرعت گرفتن واکنش خواهد شد. این فرآیند را عمل آوری یا اصطلاحا پخت رزین۴۹ مینامند.
عمل آوری در دماهای بالا، برتری هایی نیز به همراه دارد از جمله دستیابی به بالاترین ویژگی های عملکرد
ی رزین. چنانچه رزین ها تحت اعمال فرآیند پخت و عمل آوری نهایی۵۰ قرار نگیرند هرگز به حداکثر توانمندی های خود نخواهند رسید. انجام پخت و عمل آوری نهایی رزینها در سازههای کامپوزیتی، معمولاً طبق دستور العمل ارایه شده در شناسنامه رزین از سوی تولید کننده صورت میگیرد و یا اینکه پس از مدت مشخصی بعد از عمل آوری قطعه در دمای محیط (مثلاً ۲۴ ساعت)، قطعه در دمایی حدود ۱۰ درجه سانتی گراد بالاتر از دمای Tg رزین و به مدت زمان لازم (به عنوان مثال ۳ ساعت در آون قرار داده می شود. این کار باعث شبکه ای شدن مولکولهای رزین میشود و نتیجه این که رزیمن جامد شده به تمام توانمندی های خود، از جمله ویژگی های مکانیکی و مقاومت در برابر حرارت دست می یابد.
امکان تکمیل عملیات پخت و عمل آوری نهایی رزین به طور طبیعی در درجه حرارت محیطی گرم (تا ۴۰ درجه سانتی گراد) در زمان های طولانی وجود دارد اما رسیدن

پلییورتان ۱۰۰% جامد جهت مصارف داخلی وخارجی قابل استفاده هستند. این پوششها بعنوان یکی از انتخابهای ارجح در صنعت پوشش لوله در آمریکا پذیرفته شده اند. پیش بینی میشود. در چند سال آینده کلیه سیستمهای نوارپیچی بهسمت پوششهای پلییورتان ۱۰۰%جامد سوق نمایند. نظر به مزایای فوق العاده PUR (پلییورتان ) و PUA(پلییوریا) نسبت به سایر سیستمهای پوشش، اکثر مصرفکنندگان در اقصی نقاط جهان در حال تغییر موضع و رویکرد مثبت نسبت به پوششهای نوین هستند [۷۳].
موارد استفاده از پوششهای پلییورتان ۱۰۰% جامد
پوشش داخلی و خارجی خطوط لوله، مخازن، شیر آلات و اتصالات مدفون ، تعمیر لولههای قدیمی، پروژههای حفاری افقی ، پوشش سرجوشها در خطوط لوله، پوشش سکوهای حفاری ساحلی ، پوشش پایلها در نواحی ساحلی ، لاینینگ داخلی سیستمهای آب دریا ، تصفیه خانه های آب و فاضلاب ، پوشش لولهها واتصالات چدنی ، پوشش سازههای در معرض مواد شیمیایی خورنده .

شکل ۳-۱ نمودار شاخهای اجزاء کلی تشکیل دهندهی پلییورتان [۳۰]

مهمترین واکنش در تولید پلی یورتان ها که به لحاظ اهمیت شالودهی اصلی این مواد میباشد، واکنش بین پلیال و ایزوسیانات میباشد.تعداد این گروه ها در یک ساختار مولکولی و همچنین نحوه قرار گیری آنها در کنار ساختمان اصلی شیمیایی هر یک از مواد در تعیین خواص بسیار مهم است. از این رو در این قسمت برای آشنایی بیشتر به شرح هر یک می پردازیم:
۳-۱-۲- ایزوسیانات ها
ایزوسیاناتها شامل گروه وسیع و متنوعی هستند. در شیمی غیر آلی اسیدسیانیک و به ویژه املاح فلزی آن تحت نام سیاناتها شناخته شده و در دسترس میباشد، در حالیکه ترکیب به نام ایزوسیانیکاسید حتی برای زمان بسیار کوتاه نیز فاقد موجودیت است. در صورتیکه در شیمی آلی در صورت عدم وجود رطوبت در محیط، ترکیباتی که دارای یک یا چند گروه فعال ایزوسیانات باشند به فراوانی قابل تهیه، نگهداری و استفاده می باشد. ایزوسیانات میتواند آلیفاتیک، آروماتیک، هیدروآرماتیک (سیکلو آلیفاتیک) باشد. گروه NCO_ (عامل ایزوسیانات) واکنش گرائی بسیار بالائی دارد. عمده دلیل این ویژگی در خصلت غیر اشباع اتصال دو گانه مضاعفی است که کربن را از دو طرف توسط اکسیژن و ازت با الکترونگاتیویته قابل توجه احاطه میکند. بررسی کیفی نحوه تمرکز الکترونی در چهار چوب تئوری اوربیتال مولکولی واکنش گرائی بالای ایزوسیانات را دقیقا توجیه میکند. تراکم الکترون روی اتم اکسیژن در بیشترین حد و روی کربن در کمترین حد میباشد و اتم ازت از این نظر دارای وضعیت میان این دو است [۷۱].
همانگونه که بیان شد، ایزوسیانات با تمام ترکیبات حاوی هیدروژن فعال به سرعت وارد واکنش میگردد ( مانند آب، الکل و آمین ها و غیره). در ضمن از ترکیبات ایزوسیانات باآب در تمام موارد، گاز کربنیک حاصل میگردد که غالبا هنگام خروج از سطح لایه نواقصی را در آن ایجاد میکند.
ایزوسیانات ها به دو دسته کلی اشباع و غیر اشباع قابل تقسیم بندی هستند.دسته اشباع عمدتا در رنگها و همین طور تولید قطعاتی کاربرد دارد که مقاومت در برابر نور خورشید بسیار حائز اهمیت است. دسته غیر اشباع مصرف بسیار گسترده تر و متنوعتری را دارا هستند. تقریبا تمامی محصول های فومی پلی یورتان با استفاده از ایزوسیانات های غیر اشباع تولید می شوند. مرسوم ترین ایزوسیانات اشباع، هگزا متیلن دی ایزوسیانات(HDMI) می باشد و مرسومترین ایزوسیانات غیر اشباع تولوئن دی ایزوسیانات(TDI ) و ۴و’۴ دی فنیل متیلن دی ایزوسیانات(MDI) می باشد. بنا به شرایط مصرف انواع TDIو MDI قابل تولید و مصرف هستند. ترکیباتی که دارای گروه ایزوسیانات هستند عبارتند از:
(۲و۴ یا ۲و۶ تولوئن دی ایزوسیانات)، (۴و۴ یا ۲و۴ دی فنیل متان دی ایزوسیانات)و (۱و۶ هگزا متیلن دی ایزوسیانات)علاوه بر موارد ذکر شده، ترکیبات ایزوسیاناتی دیگری نیز وجود دارند.
۳-۱-۳- پلی ال ها
پلیال ها به طور کلی در اغلب موارد جز محصولات پترو شیمیایی میباشد.آنها به دو دسته کلی پلی اترها و پلی استرها تقسیم میشوند. البته دسته دیگری شامل روغن های گیاهی اصلاح شده با گروه های مختلف شیمیایی نیز به طور جداگانه مورد بررسی قرار میگیرد. پلیاترها محصول پلیمریزاسیون اتیلن اکساید، پروپیلن اکساید، کاپرولاکتون و تتراهیدروفوران میباشد. بسته به ماده اولیه، جرم مولکولی، عاملیت شیمیایی۴۴ واینکه آیا گروه دیگری به آن اضافه می شود یا خیر، انواع گسترده پلی اتر ها با خواص متنوع وجود دارند.پلی اتر های بر پایه اتیلن اکساید به عنوان پلی اتیلن گلیکون شناخته می شوند و در گستره وسیعی از جرم مولکولی قابل تولید و مصرف هستند. البته از این نوع پلی اتر بیشتر در صنایع دارویی بهره گرفته میشود و در صنعت پلییورتان یا به میزان کم در فراوردهها استفاده میشود و یا اینکه در هنگام پلیمریزاسیون همزمان با پروپیلن اکساید ترکیب شده و یک کوپلیمر (پلیمر با دو واحد تکرار شونده)ساخته می شود. دلیل این امر مقاومت ضعیف پلی اتیلن گلیکول و همچنین پلی یورتان ساخته شده از آن در برابر آب و تمایل به هیدرولیز شدن میباشد. پلی پروپیلن گلیکول اغلب در تولید فوم های منعطف و بلوکی(پیوسته و ناپیوسته) کاربرد دارد. مقاومت مناسب در شرایط محیطی و تامین خواص مورد انتظار از محصولات ساخته شده، این پلی ال را تبدیل یه یکی از پر مصرف ترین پلی ال ها در پلی یورتان نموده است.
پلی کاپرولاکتون و پلی THF جز پلی اتر هایی است که در محصولات با خواص مکانیکی بالا استفاده
میشود. سیستم های دوجزئی ریختگی۴۵ پلی یورتان که اغلب برای روکش غلتک و یا چرخ های صنعتی مورد استفاده قرار می گیرند، هر گاه خواسته باشیم که آنها بیشترین تحمل را در رطوبت دارا بوده انعطاف خوبی در دمای پایین داشته باشند ، پلی ال های مصرفی پلی کاپرولاکتون و پلی THF خواهند بود. البته امروزه بنا به نیاز مصرف کنندگان ،شرکت های تولید کننده مواد اولیه ، محصول هایی اعم از پلیال های مصرف شده ساختاری و پلی ال های مقاوم در برابر شعله را تولید و عرضه میکنند [۷۱].
پلیال های پلی استری نظیر پلی اتیلن ادیپات محصول واکنش یک اسید دو عاملی با یک یا بیشتر از ساختار های دارای هیدروکسیل هستند.خانواده پلی استرها به خودی خود خواص مکانیکی بسیار مناسبی را دارا هستند. به عنوان مثال پلی اتیلن ترفتالات (PET) در تولید ظروف نوشابه های و آب معدنی و …. مورد استفاده قرار می گیرد.البته پلی استر پلی ال ها اغلب به صورت مایع در دمای محیط و یا دمای بالاتر میباشند که امکان فرایند کردن آن وجود داشته باشد. پلی یورتان های پلی استری خواص مکانیکی فوق العاده نظیر مقاومت سایش را دارا هستند.محصولاتی نظیر زیره کفش و فوم هایی با خواص فوق العاده بر پایه استر پلی ال ها ساخته می شود. دسته دیگری پلی استر پلی ال ها محصول بازیافت ظروف پلاستیکی نوشیدنی ها نظیر آب معدنی و نوشابه است. در این فرایند ابتدا ظروف را به صورت پرک در آورده و سپس آنرا می شویند. در این قسمت میتوان از این پرک ها در تولید نخ های پلی استری مورد مصرف در صنایع نساجی استفاده کرد.برای تولید پلی ال ، پرک ها در یک راکتور (محفظه واکنش) ریخته و با افزودن آب و قلیا و سایر افزودنی ها ، پلی استری به صورت مایع تولید کرد که بسته به میزان و نوع افزودنی این فرایند متنوع میباشد. بهترین کاربرد برای این پلی ال در تولید فوم های سخت است [۶۹].
پلی ال های بر پایه مواد طبیعی نظیر روغن های گیاهی نیز امروزه بخش قابل توجهی در صنعت پلی یورتان دارا هستند.برای قابل استفاده کردن این مواد به عنوان پلی ال، طی واکنش های مختلف شیمیایی به آنها گروه هیدروکسیل اضافه می شود تا قابلیت کاربرد در صنعت پلی یورتان را داشته باشد. از یک سو استفاده از منابع تجدید شونده طبیعی در تولید محصول ها قابل توجه است و از سوی دیگر قیمت بالای این دسته مواد و خواص مکانیکی نه چندان بالا مصرف آنها را محدود نموده است.
پس ترکیباتی که دارای دو گروه هیدروکسیل(OH) یا بیشتر باشند را پلی ال می نامند و بطور معمول از گونه های زیر استفاده می شود:
پلی اتر پلی ال، پلی استر پلی ال، پلی کربنات پلی ال و پلی کاپرولاکتون پلی ال. به علاوه، به جای گروههای هیدروکسیل، ترکیباتی مثل اسیدهای کربوکسیلیک و آمینها، که دارای هیدروژن فعال هستند نیز می توانند در ترکیب با ایزوسیاناتها مورد استفاده قرار گیرند [۳۷].
در انتخاب پلیال فاکتورهای مهمی ازجمله وزن ملکولی، ساختار زنجیرهای، عامل دار بودن و نوع فرمولاسیون شیمیایی باید در نظر گرفته شوند. در این پژوهش جهت ساخت پلییورتان سخت از پلی استر پلیال و پلی متیلن پلی فنیل ایزوسیانات که ساختار شبکهای (cross link) را ایجاد مینماید،به ترتیب به نسبتهای ۱ و ۵/۲ جهت ساخت پلییورتان خالص و نانوکامپوزیت پلییورتان با درصدهای وزنی مختلف از نانوسیلیکای هیدروفوبیک اصلاح شده در پلی یورتان خالص طبق مشخصات آورده شده در جدول ۳-۱ استفاده گردید [۷۳].
جدول ۳-۱ مشخصات اجزاء تشکیل دهندهی پلییورتان سخت
پلییورتان سخت
پلیاستر پلیال
پلی متیلن پلی فنیل ایزوسیانات
واحد
مشخصه
–
۲۴/۱
۳۳/۱
gr / cm3
چگالی
–
۱
۵/۲
–
نسبت اختلاط وزنی
۰
۰
۰
%
محتوی حلال
–
۲۴
۲۴
ماه
زمان مجاز نگهداری مواد
۷۰+ تا ۴۰-
–
–
C▫
محدودهی دمایی کاربرد
۸۵ +تا ۲۰-
–
–
C▫
دمای سرویس
۱۵۰
–
–
C▫
نقطهی اشتعال
–
۱۵۶
۱۲۰
cSt
گرانروی در ۴۰▫ C

3-1-4- نانوسیلیکا
امروزه پر اهمیت ترین نانوذرات از نظر تجاری اکسیدهای ساده فلزی چون آلومینا، سیلیکا، تیتانیا، اکسیدهای آهن، اکسید روی و زیرکونیا میباشد. بر اساس اطلاعات بدست آمده نانو پودرهای فلزی آلومینا و سیلیکا در حال حاضر به میزان بیشتر و به صورت معمولتر مورد استفاده قرار میگیرند به همین علت تولید این نانو پودرها دارای جاذبه کافی برای تولید در بازار نانو مواد میباشند. ایروژل یا همان سیلیکای ناشی از فاز گاز به عنوان محصولی شناخته شده در بازار ایران و در صنایعی چون رنگ، لاستیک، تولید فایبر گلاس و تولید خمیر دندان مورد استفاده قرار میگیرد. این نوع از سیلیکا به علت مساحت سطح بالا و گروههای فعال سطحی زیاد دارای خصوصیات بسیار برتری نسبت به ذرات میکرو سیلیس است. نانوسیلیکا از روشهای شیمی مرطوب چون رسوب گذاری، امولسیون و سل ژل نیز امکان تولید دارد. نانوسیلیکا خود به عنوان یک پایدارکننده در بسیاری از رنگها تولیدی بکار میرود چرا که دارای توزیعپذیری و پایداری خوب درون فاز مایع در اغلب پیشپلیمرها و پلیمرهای پوششی است، همچنین افزودن این نانوذره به خصوص به شکل اصلاح شده به تناسب مورد مصرفی و خصوصیات مد نظرو به شرط توزیعپذیری و امتزاج بالا، برای مثال در امر پوشش دهی، همانگونه که در فصل دوم آورده شده، موجب بهبود بسیاری از خواص فیزیکی، مکانیکی و شیمیایی میشود. با توجه به تعدد گروههای هیدروکسی بر روی سطح نانو سیلیکای اصلاح نشده
، این نانوذرات در حالت طبیعی به شدت آب دوست۴۶ هستند، پس باید جهت کاربردهای آب گریزی، سطوح آنها اصلاح شیمیایی شود [۱۵]. انتخاب نانوسیلیکای هیدروفوبیک به دلیل تولید از اکثر روشهای تولیدی، سطح ویژه و انرژی سطحی بالا، تقویت کننده خواص مکانیکی و فیزیکی ، انعطاف پذیری در شکل و اندازه ذرات، پذیرندهی گروههای عاملی جهت اصلاح سطح، قیمت مناسب نسب به سایر نانوذرات، به عنوان پرکننده پایدار و توزیع و امتزاج پذیری بالا، در دسترس بودن، افزایش دوام بر اثر اشعه uv به دلیل تبدیل از حالت شفاف به کدر و خواص اختصاصی نانوذرات سیلیکای هیدروفوب استفاده شده در این پژوهش از جمله توزیع و امتزاج پذیری بالاتر از نانوسیلیکای هیدروفیل، کروی شکل و سطح ویژه و انرژی سطحی بالاتر، وجود گروه عاملی C=O روی سطح این نوع نانوسیلیکا، خاصیت آب گریزی به جای آب دوستی صورت گرفت.
نانوسیلیکای کروی شکل مورد استفاده با متوسط اندازه ذرات ۲۰-۳۰ نانومتر با مساحت سطحی ویژه (/ gr